Unieważnienie małżeństwa jest dopuszczalne przez Kodeks Rodzinny i Opiekuńczy. By było to możliwe, sąd najpierw musi zbadać, czy zaistniałe przesłanki są wystarczające, by związek małżeński unieważnić. W artykule przytaczamy, z czym wiąże się unieważnienie małżeństwa. W poniższym tekście uwzględniono głównie kwestie dotyczące małżeństwa kościelnego z jednoczesnym uwzględnieniem przepisów dotyczących małżeństw cywilnych.
Do możliwych przesłanek będących powodem unieważnienia małżeństwa zalicza się m.in. przeszkody małżeńskie, a także braki dotyczące pełnomocnictw. Małżeństwo korzysta jednak z pełnej ochrony prawnej, do momentu aż jego unieważnienie stanie się prawomocne. Jednym ze skutków unieważnienia małżeństwa są kwestie dotyczące ustalenia stosunków majątkowych oraz opieki nad wspólnymi dziećmi. W takich przypadkach wobec byłych małżonków stosuje się przepisy dotyczące rozwodów.
Przesłankami, które mogą przyczynić się do unieważnienia małżeństwa, są przeszkody małżeńskie. Należą do nich m.in. wiek, choroba psychiczna, ubezwłasnowolnienie, bigamia, a także pozostawanie w związku pokrewieństwa. W przypadku wieku istotne jest, by osoba wchodząca w związek małżeński miała ukończone 18 lat. W wyjątkowych okolicznościach związek małżeński może zawrzeć również kobieta po ukończeniu 16 roku życia. Jest to dopuszczalne w sytuacji, kiedy wejście w taki związek będzie zgodne z dobrem jej i zakładanej rodziny.
Zgodnie z prawem osoby cierpiące na choroby psychiczne nie mogą zawrzeć małżeństwa. Jeśli podczas trwania małżeństwa partner dowie się o chorobie psychicznej współmałżonka, możliwe jest żądanie unieważnienia małżeństwa. Związek taki mogą jednak zawrzeć te osoby, w przypadku których nie istnieje groźba, że choroba będzie zagrażać małżeństwu lub dobru dzieci. Jeśli osoba chora psychicznie nie została ubezwłasnowolniona całkowicie, również możliwe jest zawarcie przez nią związku małżeńskiego. Unieważnienie małżeństwa, którego powodem ma być choroba psychiczna, jest możliwe jedynie, kiedy choroba ta istniała w momencie zawierania związku małżeńskiego. Jeśli choroba psychiczna powstała później, nie ma takiej możliwości. Związek taki będzie można jednak unieważnić, jeśli w momencie zawierania małżeństwa występowała remisja choroby, której objawy powróciły jednak już podczas jego trwania.
Nie każda choroba psychiczna będzie jednak wystarczającym powodem do unieważnienia małżeństwa. Żądanie unieważnienia małżeństwa może zostać oddalone również wtedy, kiedy jest ono sprzeczne z zasadami współżycia społecznego. Dotyczy to m.in. sytuacji, kiedy to pożycie małżonków układa się w dobry sposób, a choroba psychiczna nie wywołała ujemnych skutków pod względem zdrowia dzieci. Małżeństwa nie unieważni się także, jeśli choroba nie przeszkadzała we wspólnym pożyciu małżonków oraz pozwalała na należyte wykonywanie obowiązków rodzicielskich. Warto zaznaczyć, że choroba psychiczna powinna zostać stwierdzona przez biegłego psychiatrę. Jeżeli z kolei chory psychicznie jest ubezwłasnowolniony, jego związek małżeński zawsze podlega unieważnieniu. Osoby ubezwłasnowolnione nie mogą bowiem wchodzić w związki tego rodzaju.
Przeszkodą powodującą unieważnienie związku małżeńskiego może być również bigamia. Polega ona na pozostawaniu jednego z małżonków w innym związku małżeńskim. Regulacje prawne dotyczące bigamii znajdują się w artykule 13 Kodeksu rodzinnego i opiekuńczego. Według niego osoba, która pozostaje w związku małżeńskim, nie może zawrzeć małżeństwa. Jak wynika z Kodeksu, z wnioskiem o unieważnienie małżeństwa z powodu bigamii może wystąpić każda osoba, mająca w tym interes prawny. Może być to również prokurator, który ma ogólną legitymację do wytaczania powództw o unieważnienie małżeństwa.
Chcąc unieważnić małżeństwo z powodu bigamii, należy pozwać obu małżonków. Jeśli nie zostanie spełniony ten warunek, pozew zostanie odrzucony. Nowe małżeństwo będzie mogło zostać zawarte jedynie w sytuacji, kiedy małżeństwo wcześniej zawarte ustanie. Wtedy brak będzie podstaw do stwierdzenia bigamii. To właśnie w momencie ustania wcześniejszego małżeństwa, nowy związek małżeński może zostać uznany. Wtedy też zaczyna korzystać z ochrony prawnej. Kiedy natomiast trwają 2 procesy, o unieważnienie małżeństwa z powodu bigamii i rozwodowy, wyrok dotyczący unieważnienia małżeństwa z powodu bigamii jest zależny od wyroku rozwodowego. Jeśli sprawa dotycząca rozwodu zakończy małżeństwo, proces dotyczący bigamii zostaje uznany za bezzasadny.
Alkoholizm to psychiczne uzależnienie od alkoholu. Zgodnie z Kodeksem prawa kanonicznego może stanowić jedną z przyczyn unieważnienia małżeństwa. W wielu sytuacjach uniemożliwia podjęcie istotnych obowiązków małżeńskich. W klasyfikacji ICD 10 uzależnienie od alkoholu klasyfikowane jest jako F10. Samo uzależnienie zgodnie z tą klasyfikacją stanowi kompleks zjawisk fizjologicznych oraz psychologicznych. W ich przypadku przyjmowanie danej substancji dominuje nad innymi zachowaniami, które, zanim wystąpiło uzależnienie, miały dla uzależnionego większą wartość. Alkoholizm może objawiać się w różnego typu zachowaniach. Często są one możliwe do zauważenia przez otoczenie. Mogą przyczyniać się do negatywnych efektów dotyczących zdrowia psychicznego osoby uzależnionej, jak i jej otoczenia. Osoba uzależniona traci zdolność do kontrolowania ilości spożywanego przez nią alkoholu.
Uzależnienie może wiązać się z silną potrzebą spożywania alkoholu. Konsekwencją uzależnienia jest np. zaniedbywanie swoich obowiązków czy zwiększona tolerancja na alkohol. By możliwe było unieważnienie małżeństwa z powodu alkoholizmu, konieczne jest zebranie materiału dowodowego. Szczególnie istotne w tym przypadku będą m.in. zeznania stron oraz świadków, potwierdzające, że dana osoba była uzależniona od alkoholu. Materiał dowodowy może stanowić również dokumentacja potwierdzająca np. leczenie odwykowe. Szczególnie istotna jest także opinia biegłego psychologa, potwierdzająca chorobę alkoholową.
W przypadku małżeństw kościelnych niedopuszczalne są rozwody. Z tego względu jedyną drogą, by móc ponownie stanąć przed ołtarzem i wziąć ślub kościelny, jest unieważnienie poprzedniego małżeństwa kościelnego. By było to możliwe, konieczny jest proces przed sądem kościelnym. W przypadku tego typu procedur nie ma rozpraw. Stosuje się natomiast indywidualne przesłuchania w sądzie. W przypadku unieważnienia małżeństwa kościelnego obowiązujące przepisy prawne to te w Kodeksie Prawa Kanonicznego. Orzeczenie nieważności małżeństwa kościelnego polega na wykazaniu, że dany związek małżeński nigdy nie istniał. Przyczyną jest jego nieważne zawarcie na skutek pewnych okoliczności.
Procesy dotyczące stwierdzenia nieważności małżeństw kościelnych są nieco inne niż sprawy rozwodowe w przypadku małżeństw cywilnych. By wszcząć proces dotyczący unieważnienia małżeństwa kościelnego, pierwszym krokiem jest przygotowanie skargi wraz za złożeniem jej we właściwym miejscowo sądzie kościelnym. W dalszej kolejności rozpoczyna się właściwy proces. Najważniejsze w nim jest przesłuchanie stron oraz świadków. Mąż oraz żona zeznają osobno, bez obecności drugiej strony.
W procedury dotyczące unieważnienia małżeństwa bardzo często angażuje się także biegłego sądowego. Zazwyczaj jest nim psycholog. W niektórych sytuacjach może być to także seksuolog lub psychiatra. Jednym z powodów unieważnień małżeństw kościelnych są bowiem uzależnienia lub zaburzenia osobowości. W większości przypadków w skardze powodowej wskazuje się właśnie niezdolność do podjęcia istotnych obowiązków małżeńskich z przyczyn dotyczących natury psychicznej. Proces dotyczący unieważnienia małżeństwa kościelnego trwa około 2-3 lat. Większość spraw rozstrzyganych jest pozytywnie. Wyrok dotyczący stwierdzenia nieważności małżeństwa kościelnego staje się prawomocny, kiedy żadna ze stron nie odwoła się od niego w terminie 15 dni.
Przyczyną stwierdzenia nieważności małżeństwa kościelnego może być również brak formy kanonicznej. Występuje on, kiedy duchowny asystujący przy zawieraniu małżeństwa, nie posiada odpowiednich uprawnień. Brak formy kanonicznej występuje także, jeśli w uroczystości brała udział niewystarczająca liczba świadków. Zgodnie z Kodeksem Prawa Kanonicznego z 1983 r. wprowadzono zmiany dotyczące przeszkód małżeńskich. Usunięto przeszkody wzbraniające, natomiast w prawie pozostały przeszkody zrywające.
Do przeszkód zrywających zalicza się niemoc płciową, czyli impotencję, ale też różność religii, która ma miejsce w przypadku ślubu katolika z osobą nieochrzczona. Do przeszkód tego rodzaju należą także święcenia, śluby czystości. Ślubu kościelnego nie można zawrzeć również, jeśli doszło do uprowadzenia, czyli porwania kobiety w celu zawarcia z nią małżeństwa. Przeszkodą zrywającą jest również pokrewieństwo bądź powinowactwo w linii prostej. Niemożliwe jest także zawarcie małżeństwa, jeśli na drodze pojawi się przeszkoda dotycząca przyzwoitości publicznej lub pokrewieństwa prawnego (adopcji).
Zobacz również: Podział majątku po rozwodzie – o czym należy wiedzieć?
Wady zgody małżeńskiej zgodnie z prawem kościelnym mogą stanowić jedną z przyczyn stwierdzenia nieważności małżeństwa. Muszą one jednak zaistnieć przed zawarciem związku małżeńskiego lub w trakcie jego zawierania. Jedną z wad jest m.in. brak rozeznania co do istoty małżeństwa. Uznaje się go za brak rozumienia i wiedzy na temat tego, na czym polegają prawa oraz obowiązki małżonków. Inne wady zgody małżeństwa to np. błąd co do istoty małżeństwa — kiedy jeden z małżonków decyduje się na związek małżeński na próbę.
Stwierdzenie nieważności małżeństwa jest możliwe również w przypadku wprowadzenia w błąd — np. zatajenia informacji o bezpłodności lub o ciąży. Warto zaznaczyć, że wprowadzającym w błąd może być także osoba inna niż współmałżonek. Małżeństwo można uznać za nieważne jeśli zawarto je pod wpływem strachu lub przymusu. Przymus może być zarówno fizyczny, jak i psychiczny. O stwierdzeniu nieważności małżeństwa mogą decydować również takie sytuacje, jak niechęć posiadania dzieci, zakładanie w momencie zawierania małżeństwa, że nie będzie się dotrzymywało wierności małżeńskiej.
W 2015 roku papież Franciszek wprowadził skrócony proces kanoniczny. Procedura unieważnienia małżeństwa kościelnego trwa w takim przypadku kilka miesięcy. Proces skrócony jest jednak możliwy tylko w ściśle określonych okolicznościach. Dotyczy to sytuacji, kiedy mamy do czynienia z oczywistą nieważnością związku małżeńskiego. Występuje ona np. jeśli jeden ze współmałżonków cierpiał na poważną chorobę psychiczną, potwierdzoną dokumentacją medyczną. Skrócony proces dopuszcza się, kiedy małżonkowie wyrażą na to zgodę.
W niektórych sytuacjach może się zdarzyć, że jeden ze współmałżonków otrzyma zakaz zawierania kolejnych małżeństw. Zakaz ten występuje szczególnie w sytuacji, kiedy przeszkoda istniejąca w przypadku unieważnianego małżeństwa może być przeszkodą również w kolejnym związku. By możliwe było ponowne zawarcie małżeństwa, w przypadku takiej osoby konieczna jest zgoda sądu wydającego wyrok. Przyczyną zakazu zawarcia kolejnego małżeństwa może być m.in. bezpłodność lub zaburzenia psychiczne, mające trwały charakter. Zakaz zawarcia małżeństwa dotyczy jednak wyłącznie małżeństw kościelnych. Ślub cywilny można zawrzeć, nawet jeśli na daną osobę nałożono zakaz.
Zobacz również artykuł: Rozwód za porozumieniem stron – ile kosztuje rozwód za porozumieniem stron?
