W sporządzonym testamencie jedną z dopuszczanych możliwości jest przyznanie dowolnego udziału w spadku. Oznacza to, że w świadomy i celowy sposób można odebrać uprawnionej osobie prawo do zachowku. Aby wydziedziczenie, okazało się skutecznym posunięciem spadkodawcy, niezbędne jest jednak spełnienie określonych przesłanek.
Jak wydziedziczyć dziecko lub innego spadkobiercę? Na czym polega wydziedziczenie a zachowek? Na te i inne pytania odpowiadamy w dalszej części artykułu – zachęcamy do przeczytania.
Wydziedziczenie to jedna z instytucji prawa spadkowego, która w praktyce polega na pozbawieniu spadkobierców ustawowych prawa do zachowku. Oznacza to, że wydziedziczenie wyklucza udziały w spadku w przeciwieństwie do pominięcia w testamencie – w takiej sytuacji spadkobierca może zabiegać o zachowek. Aby wydziedziczenie dziecka lub innego spadkobiercy przebiegło pomyślnie, należy wskazać w testamencie, kto ma zostać wyłączony z dziedziczenia. Ponadto spadkobierca musi wskazać dokładny powód wydziedziczenia. Warto zapamiętać, że procedura ta może być zastosowana wobec zstępnych, rodziców, małżonków i innych osób, które zgodnie z ustawą zostały uprawnione do dziedziczenia.
Dowiedz się także, jak przebiega odebranie praw rodzicielskich.
Przed omawianiem dalszych kwestii warto wyjaśnić, czym dokładnie różni się wydziedziczenie a zachowek. W przypadku zachowku, prawo do niego przysługuje każdej z osób, zaliczanych do kręgu najbliższych spadkodawcy. Z zachowku mogą skorzystać ci, którzy nie otrzymali spadku po jego śmierci lub nie przystają na to, co zostało im zapisane w ostatniej woli – taka osoba wychodzi z założenia, że przepisano jej mniej, niż powinna faktycznie otrzymać. O prawo do zachowku występuje się wtedy, gdy do spadku powołano kogoś innego niż ustawowego spadkobiercę, a także w sytuacji obdarowania spadkiem innej osoby w ramach darowizny.
Z kolei jak zostało wcześniej wspomniane, druga z instytucji prawa spadkowego odbiera jednostce zarówno prawa do zachowku, jak i spadku. Co jednak warto zaznaczyć – skutki wydziedziczenia dotyczą tylko osoby wydziedziczonej i nie przechodzą one na jej dzieci, zstępnych itd. (chyba że oni również zostali wyłączeni spod uprawnionego prawa). Jest to równoznaczne z wykluczeniem uczestnictwa wydziedziczonej jednostki przy podziale majątku.
W polskim prawie przyczyny wydziedziczenia zostały przedstawione w Art. 1008 Kodeksu cywilnego, który wyraźnie wskazuje, że do pozbawienia prawa do zachowku dochodzi w sytuacji, gdy uprawniony:
1) wbrew woli spadkodawcy postępuje uporczywie w sposób sprzeczny z zasadami współżycia społecznego;
2) dopuścił się względem spadkodawcy albo jednej z najbliższych mu osób umyślnego przestępstwa przeciwko życiu, zdrowiu lub wolności albo rażącej obrazy czci;
3) uporczywie nie dopełnia względem spadkodawcy obowiązków rodzinnych.
Postępowanie sprzeczne z zasadami współżycia społecznego musi mieć trwały charakter i odnosić się do prowadzonego trybu życia, który wychodzi naprzeciw zasadom moralnym. Dotyczy to m.in. pijaństwa, zażywania narkotyków, czy znęcania się nad osobami bliskimi. Warto tutaj zaznaczyć, że zastosowanie instytucji wydziedziczenia będzie trudne do osiągnięcia wtedy, gdy sam spadkodawca postępował w sposób sprzeczny z zasadami współżycia społecznego.
Do przesłanki wydziedziczenia zalicza się także przestępstwa, popełnione przez świadomą działania osobę, których celem jest wywołanie określonego skutku np. dokonania uszczerbku na zdrowiu. Oznacza to, że wśród przesłanek wydziedziczenia nie znalazły się wszystkie, a jedynie niektóre kategorie przestępstw. Do grona osób, dopuszczających się umyślnego przestępstwa przeciwko życiu, zdrowiu itd., zalicza się nie tylko spadkobierców ustawowych, ale również dobrych kolegów, czy przyjaciół.
Wydziedziczenie dziecka lub innych spadkobierców ustawowych możliwe jest także wtedy, gdy zanikły więzi rodzinne lub wszelkie inne formy kontaktu między nimi a spadkodawcą. Przesłanka ta dotyczy także zaprzestania udzielania pomocy przez spadkobiercę – zarówno materialnej, jak i niematerialnej. Należy jednak zaznaczyć, że przyczyną wydziedziczenia nie może być sytuacja, w które spadkodawca sam zrezygnował z oferowanej pomocy.
Skuteczne pozbawienie prawa do zachowku z jednej strony sprawi, że spadkobierca utraci swój status, a z drugiej uniemożliwi dochodzenie zapłaty sumy należnej z tytułu zachowku. Pozbawienie prawa do zachowku niektórych osób, zaliczanych do kręgu spadkobierców ustawowych, możliwe jest wyłącznie na podstawie sporządzonej woli spadkodawcy, w którym musi znaleźć się stosowne oświadczenie. Dokument można przygotować w formie notarialnej, własnoręcznej, a nawet ustnej, jeśli zachodzą do tego odpowiednie przesłanki.
Jak wydziedziczyć dziecko lub innego spadkobiercę? Aby wydziedziczenie w testamencie było doszło do skutku, muszą zaistnieć istotne powody. Oznacza to, że skuteczne pozbawienie prawa do zachowku nie nastąpi w wyniku jednorazowej kłótni bądź zdarzenia, a sama przyczyna wydziedziczenia musi istnieć w chwili sporządzenia dokumentu i mieć charakter uporczywy. Można również wydziedziczyć spadkobiercę, nawet jeśli testament został przygotowany wcześniej i nie zakładał on pozbawienia prawa do zachowku. Wystarczy sporządzić nowy dokument lub nanieść zmiany do istniejącej ostatniej woli spadkodawcy.
Warto również podkreślić, że jeśli do grona uprawnionych zalicza się nieślubne dziecko, ma ono prawo do zachowku wyłącznie wtedy, gdy zostało uznane przez ojca. W sytuacji, gdy potomek jest pozbawiony tego statusu, wówczas w pierwszej kolejności musi uczestniczyć w postępowaniu spadkowym o nadanie mu prawda do nabycia spadku. Dopiero po jego uzyskaniu, dziecko może ubiegać się o należne świadczenie.
Jak wskazuje Art. 1010 Kodeksu cywilnego:
Art. 1010. [Wpływ przebaczenia]
§ 1. Spadkodawca nie może wydziedziczyć uprawnionego do zachowku, jeżeli mu przebaczył.
§ 2. Jeżeli w chwili przebaczenia spadkodawca nie miał zdolności do czynności prawnych, przebaczenie jest skuteczne, gdy nastąpiło z dostatecznym rozeznaniem.
Pojednanie między spadkodawcą a uprawnionym nie musi przyjmować żadnej szczególnej formy, a dokonać przebaczenia można zarówno przed jak i po wydziedziczeniu. Co jednak istotne – jeśli do przebaczenia doszło po sporządzeniu testamentu, należ wówczas odwołać część, która mówi o pozbawieniu prawa do zachowku. W tym celu można sporządzić nowy testament, zniszczyć lub pozbawić go cech, od których zależy jego ważność, jak również dokonać zmian, które wskazują na odwołanie zawartych w testamencie postanowień.
Nie ma możliwości wydziedziczenia po śmierci spadkodawcy na mocy testamentu. Jednak przepisy polskiego prawa wskazują również, że do przyczyny wydziedziczenia zalicza się uznanie zarówno spadkobierców testamentowych, jak i ustawowych, za niegodnych dziedziczenia. Wnioskować w tej sprawie może każda osoba, której przyświeca określony interes prawny. O rozstrzygnięciu argumentów, które stanowią podstawę do uznania osoby za niegodną dziedziczenia, decyduje sąd. Powody, które upoważniają do uznania niegodności zostały uwzględnione w Art. 928 Kodeksu karnego:
Art. 928. [Niegodność dziedziczenia]
§ 1. Spadkobierca może być uznany przez sąd za niegodnego, jeżeli:
1) dopuścił się umyślnie ciężkiego przestępstwa przeciwko spadkodawcy;
2) podstępem lub groźbą nakłonił spadkodawcę do sporządzenia lub odwołania testamentu albo w taki sam sposób przeszkodził mu w dokonaniu jednej z tych czynności;
3) umyślnie ukrył lub zniszczył testament spadkodawcy, podrobił lub przerobił jego testament albo świadomie skorzystał z testamentu przez inną osobę podrobionego lub przerobionego;
4) uporczywie uchylał się od wykonywania wobec spadkodawcy obowiązku alimentacyjnego określonego co do wysokości orzeczeniem sądowym, ugodą zawartą przed sądem albo innym organem albo inną umową;
5) uporczywie uchylał się od wykonywania obowiązku pieczy nad spadkodawcą, w szczególności wynikającego z władzy rodzicielskiej, opieki, sprawowania funkcji rodzica zastępczego, małżeńskiego obowiązku wzajemnej pomocy albo obowiązku wzajemnego szacunku i wspierania się rodzica i dziecka.§ 2. Spadkobierca niegodny zostaje wyłączony od dziedziczenia, tak jak by nie dożył otwarcia spadku.
Zakwestionowanie wydziedziczenia jest dopuszczalne. Osoba, która po śmierci spadkodawcy domaga się swoich praw do jego majątku, może starać się udowodnić, że podana przyczyna wydziedziczenia nie jest zasadna. W tym celu należy udowodnić, że zachowania lub sytuacje opisane w testamencie nie miały miejsca. Oprócz tego niesłusznie wydziedziczony będzie uprawniony, któremu spadkodawca przebaczył przed śmiercią. Można również zdecydować się na podważenie testamentu i udowodnić, że został on sporządzony pod wpływem błędu, czy wystosowanej groźby. Ponadto każdy ma prawo wskazać też, że w chwili powstawania dokumentu spadkodawca był osobą niesprawną intelektualnie lub znajdował się on pod wypływem osób trzecich. Oprócz tego możliwe jest wytoczenie powództwa o zapłatę zachowku wobec pozostałych spadkobierców ustawowych, powołując się na nieważność wydziedziczenia.
Przeczytaj także inne artykuły na naszym blogu, z których dowiesz się, kiedy należy płacić alimenty na dorosłe dziecko.
