Prawo autorskie oraz prawa pokrewne to gałęzie prawa, które są często obecne w pracy osób związanych z branżą kreatywną. Graficy, fotografowie, dziennikarze… Wszyscy oni na co dzień mają do czynienia z zagadnieniami takimi jak rozpowszechnianie wizerunku, dlatego powinni bardzo dobrze znać swoje prawa oraz obowiązki.
Okazuje się jednak, że kwestie dotyczące prawa do wizerunku oraz jego rozpowszechniania mogą dotyczyć także osób, które nie pracują w branży kreatywnej, a jedynie poszły zrobić sesję zdjęciową, czy zostały uwiecznione na fotografii, a ich wizerunek wykorzystano nie w tym celu, w którym miał zostać wykorzystany. Czy można wycofać zgodę na rozpowszechnienie wizerunku oraz co zrobić, gdy został on wykorzystany niezgodnie z prawem?
W przepisach nie zdefiniowano, czym tak właściwie jest wizerunek, ani “prawo do wizerunku”. Ze względu na brak definicji legalnej, w celu ustalenia używanego terminu, należy odwołać się do innych źródeł, takich, jak np. słowniki języka polskiego. Według słownika języka polskiego PWN wizerunkiem może być np. “czyjaś podobizna na rysunku, obrazie, zdjęciu itp.” Słownik języka polskiego definiuje z kolei wizerunek jako “czyjąś podobiznę lub portret”.
Wizerunek jest z kolei chroniony na mocy kodeksu cywilnego, będącego źródłem prawa cywilnego, a także ustawy o prawie autorskim i prawach pokrewnych, która stanowi źródło prawa autorskiego. Artykuł 23 Kodeksu Cywilnego wymienia wizerunek jako jedno z dóbr osobistych człowieka, które podlegają specjalnej ochronie prawa cywilnego, niezależnie od ochrony przewidzianej w innych przepisach. Mimo wskazań, że wizerunek podlega ochronie prawnej, samej definicji wizerunku w tych ustawach brak. Wizerunkiem może być jednak nie tylko wygląd zewnętrzny danej osoby. Jak wynika z orzecznictwa, chronione mogą być także określone cechy charakterystyczne, które pozwalają zidentyfikować określoną osobę. Należą do nich między innymi specyficzny sposób ubierania się, mówienia, chodzenia czy gestykulacji.
Spory dotyczące wizerunku i jego wykorzystania może budzić tzw. wizerunek piśmienniczy. Czym jest wizerunek piśmienniczy i czy podlega on ochronie takiej samej, jak np. w przypadku uwiecznienia danej osoby na zdjęciu?
Wizerunek piśmienniczy jest to ukazanie określonej osoby w tekście literackim w taki sposób, że staje się ona rozpoznawalna dla osób, które zapoznają się z tekstem. Osoba taka może zostać ukazana nie tylko przez posłużenie się imieniem, nazwiskiem czy pseudonimem. Wizerunek piśmienniczy to także opis zewnętrzny, opis charakterystycznego zachowania czy też przedstawienie określonych faktów z życiorysu, które umożliwią jej identyfikację. Jeśli z kolei przedstawienie rzeczywistej osoby nie prowadzi do jej identyfikacji, ponieważ nie jest ona rozpoznawalna dla tego, kto zapoznaje się z tekstem, nie mamy do czynienia z wizerunkiem piśmienniczym.
Jeżeli ktoś rozpowszechnia fałszywe informacje na temat konkretnej osoby, mamy do czynienia z zakłamanym wizerunkiem piśmienniczym. Rozpowszechnianie fałszywych informacji na czyjś temat można uznać za naruszenie prawa do wizerunku. Jeżeli dodatkowo przedstawienie danej osoby w tekście może naruszać jej dobre imię, także może dochodzić swoich praw na drodze sądowej. W wizerunku piśmienniczym nie wolno także przedstawiać wydarzeń zarówno fałszywych, które mogą zaszkodzić reputacji, jak i wydarzeń prawdziwych, które opisują wydarzenia intymne. W drugim przypadku takie działanie stanowi naruszenie prawa do prywatności.
Kwestie dotyczące regulacji na temat rozpowszechniania wizerunku zawarto w art. 81 Ustawy o prawie autorskim i prawach pokrewnych. By zgodnie z prawem móc rozpowszechniać czyjś wizerunek, wymagana jest zgoda osoby na nim przedstawionej. Przepis ten wskazuje, że zezwolenie takie nie jest wymagane, jeśli osoba, której wizerunek rozpowszechniono, otrzymała zapłatę za pozowanie.
Dodatkowo w przepisie tym zawarto inne wyłączenia dotyczące udzielenia zezwolenia na rozpowszechnianie wizerunku. Jedno z nich stanowi rozpowszechnianie wizerunku osoby powszechnie znanej, jeżeli wizerunek wykonano w związku z pełnieniem funkcji publicznych. Drugie wyłączenie stanowi rozpowszechnianie wizerunku osoby, która stanowi szczegół całości takiej, jak zgromadzenie, krajobraz czy publiczna impreza. Niedopuszczalne jest także rozpowszechnianie wizerunku osoby, która wprawdzie otrzymała wynagrodzenie za pozowanie, ale zastrzegła, że nie wyraża zgody na jego rozpowszechnianie. Wizerunek stanowi dane osobowe i umożliwia identyfikację, dlatego jego bezprawne przetwarzanie może mieć efekt w postaci pociągnięcia do odpowiedzialności karnej.
Udzielenie jej to podstawowy warunek, jeśli zamierzamy rozpowszechniać czyjś wizerunek. Zgoda na rozpowszechnienie wizerunku nie może być domniemana, należy ją wyrazić w sposób jednoznaczny, niebudzący wątpliwości i łatwy do udowodnienia. W celu odpowiedniego zabezpieczenia siebie i swoich praw wskazane jest udzielanie takiej zgody na piśmie, ponieważ umożliwia to udowodnienie i dochodzenie ewentualnych roszczeń.
Jeżeli dojdzie do sporu i brak jest dowodów na udzielenie zgody na rozpowszechnienie wizerunku, to na osobie rozpowszechniającej spoczywa ciężar udowodnienia, że jej działania podjęto w ramach udzielonej zgody. Jeśli podpisujemy zgodę na rozpowszechnienie wizerunku, powinniśmy być świadomi tego, w jakim zakresie nasz wizerunek zostanie wykorzystany, zatem powinna na niej zostać uwzględniona informacja na ten temat. Jeżeli zgadzamy się na opublikowanie naszego zdjęcia na blogu, nielegalne będzie publikowanie tego samego zdjęcia na pierwszej stronie popularnej gazety. Nawet jeśli ktoś wyraża zgodę na sfotografowanie go, nie można domniemywać, że wyraża także zgodę na rozpowszechnienie danego zdjęcia.
Jedyny wyjątek dotyczący dorozumianej zgody na rozpowszechnianie wizerunku to wspomniane wcześniej otrzymanie zapłaty za pozowanie. Wtedy nie trzeba ubiegać się o zgodę na rozpowszechnienie wizerunku. Sytuacja jednak zmienia się w przypadku, kiedy osoba pozująca wyraźnie zaznaczyła, że nie chce, by jej wizerunek rozpowszechniono. W takim przypadku nie można argumentować, że pozowanie do zdjęcia oznacza jednocześnie zgodę na jego rozpowszechnianie.
Zobacz również artykuł odnośnie ochrony i rejestracji znaku towarowego.
Według ustawy dozwolone jest rozpowszechnianie wizerunku osoby powszechnie znanej, jeżeli wizerunek wykonano w związku z pełnieniem przez nią funkcji publicznych. Co te wyłączenia oznaczają dla dziennikarzy? Według nich dopuszczalne jest rozpowszechnienie wizerunku polityka, który wygłasza swoje przemówienie na uroczystościach państwowych. Nie wolno natomiast rozpowszechniać takiego wizerunku, jeżeli wspomniany wcześniej polityk robi zakupy w osiedlowym sklepie. Robienie zdjęć osobom powszechnie znanym w sytuacjach prywatnych jest naruszeniem ich prawa do prywatności. Prawo to posiadają mimo tego, że pełnią funkcje publiczne. Jeżeli natomiast wykorzystamy wizerunek osoby pełniącej funkcje publiczne w reklamie, może to stanowić naruszenie dóbr osobistych tej osoby, zwłaszcza jeżeli doszło do promowania produktu, z którym dana osoba nie chce być utożsamiana.
Rozpowszechnianie wizerunku osób, stanowiących szczegół całości jest szczególnie popularne jeśli chodzi o działalność sprawozdawczą. Może to dotyczyć np. udziału w protestach, wykładach, czy imprezach. Dopuszczalne jest rozpowszechnianie zdjęć np. z koncertów, czy wydarzeń publicznych, gdzie w kadrze znalazły się przypadkowe osoby. Ich zgoda nie jest niezbędna, by rozpowszechniać wizerunek zgodnie z prawem. Nie można jednak rozpowszechniać wizerunku osób, jeżeli zdjęcie tak wykadrowano, że uwaga skupia się tylko na jednej osobie. Jest to przykład, który bardzo często zdarza się w przypadku zdjęć z imprez. Mimo wszystko w praktyce domaganie się swoich praw przed sądem w tej kwestii nie jest powszechne.
Prawo do wizerunku ma charakter praw osobistych. Oznacza to, że nie można go sprzedać i zawsze pozostaje przy osobie, o której wizerunku mówimy. Prawa tego nie można odkupić czy przenieść. Podobnie jest w przypadku autorskich praw osobistych. Korzystanie z cudzego wizerunku odbywa się na podstawie wspominanej już wielokrotnie zgody na rozpowszechnianie wizerunku. Nabycie tego prawa nie ma jednak charakteru trwałego. Co to oznacza w praktyce?
Zgodę na rozpowszechnianie wizerunku można wycofać. Co jednak w przypadku, gdy takie działanie rodzi duże koszty po stronie osoby, która wizerunek rozpowszechniła? Może to mieć miejsce w przypadku, gdy modelka wycofać swoją zgodę na rozpowszechnianie wizerunku podczas gdy ruszyła kampania promująca nową kolekcję domu mody czy aktor wycofał swoją zgodę przed wypuszczeniem spotu reklamowego. W takim przypadku w umowie można zawrzeć klauzulę, w której osoba, której wizerunek utrwalono, zobowiązuje się, że zgody na rozpowszechnienie wizerunku nie cofnie. Klauzula ta często obwarowana jest karą umowną, która ma na celu pokrycie ewentualnych kosztów. Samo cofnięcie zgody na rozpowszechnianie wizerunku może mieć dowolną formę. Wyjątkiem jest sytuacja kiedy w umowie określono, jaką formę takie cofnięcie zgody musi przyjąć.
Aby wycofanie zgody na rozpowszechnianie wizerunku miało wiążący charakter, należy wyraźnie oświadczyć, że zgoda taka jest wycofywana. W oświadczeniu tym dodatkowo należy zawrzeć także oznaczenie spółki i umowy, na mocy której zgody udzielono. Oświadczenie takie należy doręczyć drugiej stronie. Ze względu na wady cofnięcia zgody na rozpowszechnianie wizerunku w formie ustnej, najlepiej dokonywać tego w formie pisemnej. W ten sposób możemy w razie konieczności powołać się na dany dokument.
W jaki sposób można dochodzić swoich praw w przypadku ich naruszenia? Potencjalne możliwości umieszczono w art. 78 ustawy o prawie autorskim i prawach pokrewnych. Jedną opcją jest żądanie zaniechania działania. Oznacza to, że jeśli np. dowiemy się, że zdjęcie, na którym się znajdujemy zamieszczono gdzieś bez naszej zgody, możemy domagać się od osoby, która tego dokonała usunięcia zdjęcia. Jest to możliwe np. w przypadku, gdy nasze zdjęcie umieszczono w serwisie internetowym.
Co jednak gdy dowiadujemy się, że zamieszczono je w papierowym wydaniu gazety, którą już dawno wydrukowano? W tym przypadku możemy żądać, by osoba odpowiedzialna za dane działanie usunęła jego skutki. Dotyczy to w szczególności przypadków, kiedy rozpowszechnienie wizerunku przyniosło dalsze szkody. W tym wypadku możemy domagać się np. usunięcia zdjęcia także z innych stron, a nawet publicznych przeprosin. W szczególnych przypadkach zawinionego działania sąd może także zasądzić sumę, która będzie stanowić zadośćuczynienie.
Jeżeli rozpowszechnienie naszego wizerunku doprowadziło do powstania szkody niemajątkowej, możemy się domagać zadośćuczynienia. Dotyczy to przypadków kiedy rozpowszechnienie zdjęcia doprowadziło do szkód takich, jak cierpienie czy poczucie wstydu. Jeżeli z kolei rozpowszechnienie wizerunku spowodowało szkodę majątkową, taką jak np. utratę zarobku, możemy wystąpić o odszkodowanie. Możliwe jest także dochodzenie praw na gruncie ustawy o ochronie danych osobowych.
Wizerunek podlega ochronie zarówno przez ustawę o prawie autorskich, jak i kodeks cywilny. W tych aktach prawnych zawarto sankcje dotyczące bezprawnego wykorzystana cudzego wizerunku. W przypadku bezprawnego wykorzystania cudzego wizerunku, osoba poszkodowana może domagać się zaniechania tego działania. Poszkodowany może także wymagać czynności potrzebnych do usunięcia jego skutków. Inne formy to między innymi żądanie zadośćuczynienia pieniężnego lub zapłata sumy pieniężnej na określony cel społeczny.
Nasza kancelaria adwokacka z Poznania oferuje fachową pomoc w zakresie prawa cywilnego oraz autorskiego. Dzięki wiedzy, którą posiadamy możliwe będzie dochodzenie Twoich praw w kwestii takiej, jak bezprawne wykorzystanie wizerunku i rozpowszechnienie wizerunku bez zgody.
