Zgwałcenie to przestępstwo seksualne, zaliczane do jednych z cięższych przestępstw seksualnych. Do zgwałcenia dochodzi w sytuacji, kiedy ofiara nie wyraża zgody na obcowanie płciowe, wyrażając opór. Nie są konieczne próby powstrzymania sprawcy np. za pośrednictwem fizycznego odparcia ataku. Polskie prawo wyróżnia różne kwalifikacje zgwałcenia. Przedstawimy je bliżej w naszym wpisie.
Analizując, czym jest zgwałcenie wedle przepisów polskiego prawa, należy odwołać się do regulacji zawartych w Kodeksie karnym. Znajdują się one w rozdziale XXV: Przestępstwa przeciwko wolności seksualnej i obyczajności. Jak wynika z treści Art. 197:
Art. 197. [Zgwałcenie i wymuszenie czynności seksualnej]
§ 1. Kto przemocą, groźbą bezprawną lub podstępem doprowadza inną osobę do obcowania płciowego, podlega karze pozbawienia wolności od lat 2 do 15.
§ 2. Jeżeli sprawca, w sposób określony w § 1, doprowadza inną osobę do poddania się innej czynności seksualnej albo wykonania takiej czynności, podlega karze pozbawienia wolności od 6 miesięcy do lat 8.
Zgodnie z przytoczonym fragmentem ze zgwałceniem mamy do czynienia, kiedy sprawca użyje przemocy, groźby lub podstępu. Zgwałcenie występuje zatem nawet jeśli osoba, która się go dopuszcza, nie zmusza ofiary fizycznie do obcowania płciowego. Przestępstwo zgwałcenia dotyczy również sytuacji, gdy sprawca grozi ofierze. Nie jest konieczne, aby spełnienie groźby było realne. Może ona być wyrażona poprzez gest lub słownie. Nie powinna jednak wzbudzać wątpliwości. Realność spełnienia groźby powinna zostać oceniana z perspektywy ofiary. Omawiając przestępstwo zgwałcenia, nie jest konieczne, by do stosunku seksualnego doszło z zamiaru zaspokojenia popędu seksualnego. Niezbędne jest natomiast to, by dana czynność miała charakter seksualny.
Zgwałcenie często nazywa się także „gwałtem”. Jednak w prawie karnym termin „gwałt” ma inne znaczenie. Dotyczy bezwzględnego stosowania przemocy fizycznej. Kwestię pozostałych przestępstw seksualnych poruszaliśmy w innym wpisie na naszym blogu.
Należy pamiętać o psychologicznych aspektach funkcjonowania człowieka, doświadczającego strachu. Oprócz walki oraz ucieczki istnieje bowiem jeszcze inna możliwość, dotycząca sposobu uniknięcia zagrożenia. Jest to reakcja znieruchomienia, która następuje automatycznie. Organizm doświadcza jej w wyniku dużego stresu, kiedy niemożliwa jest ani walka, ani ucieczka. Jej wystąpienie często związane jest z brakiem możliwości stawiania czynnego oporu. Podkreśla się, że znieruchomienie stanowi częstą reakcją na wydarzenia takie, jak zgwałcenie. Jeśli ofiara jest zmęczona stawianiem oporu i przestała go manifestować, nie oznacza to, że wyraża ona zgodę na podejmowane akty seksualne. Przestępstwo zgwałcenia ma również miejsce w sytuacji, kiedy ofiara nie stawia oporu przed gwałcicielem, ponieważ boi się dalszej jego agresji, a w konsekwencji np. utraty życia.
Zgwałcenie jest przestępstwem, które stanowi zamach na swobodę dokonywania wyborów w kwestii własnego życia seksualnego. Możliwe jest dokonanie zgwałcenia jedynie z zamiarem bezpośrednim. Jednocześnie jest to przestępstwo powszechne. Oznacza to, że może dokonać go każda osoba. Prawodawstwo nie ogranicza katalogu osób, które są zdolne do popełnienia tego rodzaju przestępstwa.
W przypadku regulacji przestępstwa zgwałcenia przedmiotem ochrony jest wolność seksualna. Rozumie się ją jako wolność od nacisków związanych z decyzjami dotyczącymi życia seksualnego. W przypadku zgwałcenia ofiara nie ma możliwości podjęcia decyzji dotyczącej jej życia seksualnego. Jej wolność podlega zatem naruszeniu w wyraźny sposób.
Przestępstwo zgwałcenia należy do przestępstw ściganych na wniosek. Fakt ten jednak budzi sporo kontrowersji. Ściganie na wniosek utrudnia faktyczne ustalenie liczby dokonanych przestępstw. Jeśli bowiem ofiara nie zgłosi zgwałcenia odpowiednim organom, nie dojdzie do ścigania sprawcy. W przypadku zgwałcenia niemożliwe jest cofnięcie wniosku dotyczącego ścigania. Jest to niezależne od tego, czy doszło do zgody między sprawcą oraz ofiarą. Nie ma również znaczenia to, na jakim etapie mamy do czynienia z postępowaniem. Ściganie przestępstwa zgwałcenia na wniosek uzasadnia się interesem ofiary.
Podnosi się, że ujawnienie przestępstwa zgwałcenia może dla ofiary być bardziej dotkliwe i nieść większe szkody psychiczne niż sam czyn. Przeciwnicy tego poglądu zaznaczają jednak, że brak ścigania przestępstwa nie spowoduje wymazania zdarzenia z pamięci. Dodatkowo możliwe, że jeśli przestępstwo zgwałcenia nie zostanie zgłoszone, ofiara nie otrzyma należytej pomocy. Wnioskowy tryb ścigania przestępstw może natomiast doprowadzić do pozostawania sprawcy zgwałcenia na wolności. W szczególności istnieje takie ryzyko, kiedy ofiara nie ma świadomości, że dane przestępstwo powinna zgłosić.
Podstęp uchodzi za jeden z najbardziej kontrowersyjnych środków, przy pomocy których sprawca doprowadza ofiarę do obcowania płciowego. O ile groźba i przemoc są dość jednoznaczne i związane z przymusem, o tyle w przypadku zastosowania podstępu, nie mamy do czynienia z przymusem. W przypadku podstępu zakłada się, że ofiara wyraża zgodę na obcowanie płciowe, której nie wyraziłaby, gdyby nie fakt wprowadzenia jej w błąd. Może to być również wykorzystanie przekonania ofiary, które już zaistniało i jest błędne. Za podstęp uchodzi także wprowadzenie ofiary w taki stan, że nie może stawiać ona oporu oraz nie ma możliwości podjęcia świadomej decyzji. Przykładem podstępu może być m.in. podanie ofierze narkotyków, które wyłączają jej świadomość, np. pigułek gwałtu. Za podstęp uznaje się także zmuszenie ofiary do spożycia alkoholu, co w konsekwencji ma przełamać jej opór.
W przypadku stosowania podstępu ofiara nie zdaje sobie sprawy, że jest jego ofiarą. Jeśli natomiast chodzi o stosowanie groźby i przemocy, ofiara ma świadomość bycia podmiotem danych czynów. Podstępem jest nie tylko kłamstwo, ale także zatajenie prawdy. W przypadku zaistnienia podstępu jest on czynnikiem, który w głównej mierze zadecydował o podjęciu aktu seksualnego. Podstęp nie polega zatem na przełamaniu oporu ofiary. Nie jest zatem stanem przymusu.
W polskim prawie nie uznaje się za zgwałcenie wykorzystanie stanu bezradności, w który sprawca sam nie wprowadził ofiary. Tego rodzaju czyn zagrożony jest inną karą i usankcjonowany w artykule 198 Kodeksu karnego.
Zobacz również artykuł: Tryby ścigania przestępstw.
Zgwałcenie ze szczególnym okrucieństwem ma miejsce wtedy, kiedy środki stosowane przez sprawcę są niewspółmierne do zastosowanego przez ofiarę oporu. Ponadto środki, które zastosował sprawca były długotrwałe. Zgwałcenie ze szczególnym okrucieństwem może również nieść dla ofiary szczególnie dotkliwe skutki. Za zgwałcenie ze szczególnym okrucieństwem grozi kara pozbawienia wolności na czas nie krótszy niż 5 lat.
Na mocy nowelizacji Kodeksu karnego, która miała miejsce 5 listopada 2009 roku, wprowadzono dwa nowe typy kwalifikowane przestępstwa zgwałcenia. Należą do nich zgwałcenie małoletniego poniżej lat 15 oraz zgwałcenie wstępnego, zstępnego itp. Pierwszy rodzaj zgwałcenia nazywa się zgwałceniem pedofilskim. Drugi rodzaj — zgwałceniem kazirodczym. Typy kwalifikowane zgwałcenia zagrożone są wyższą karą niż typ podstawowy. W przypadku tego przestępstwa ochronie podlega, poza wolnością seksualną ofiary, także obyczajność i funkcjonowanie rodziny w zgodzie z akceptowanymi normami. Zgwałcenie kazirodcze jest bowiem naruszeniem więzi rodzinnych. Rodzina stanowi przy tym grupę społeczną z silnymi wzajemnymi więziami społecznymi. Niektórzy zakładają, że tego typu przestępstwo zgwałcenia może nieść dla ofiary poważniejsze konsekwencji, niż ma to miejsce w przypadku osoby obcej.
Poza zgwałceniem kazirodczym oraz zgwałceniem małoletniego trzecim kwalifikowanym typem przestępstwa obarczonym surowszą karą jest zgwałcenie zbiorowe. Ze zgwałceniem zbiorowym mamy do czynienia, kiedy sprawców było przynajmniej dwóch. Nie jest przy tym konieczne, aby każdy sprawca odbył z ofiarą czynność seksualną. Za zgwałcenie zbiorowe odpowiedzą także osoby, które np. przytrzymywały ofiarę. W takim przypadku ponoszą oni odpowiedzialność za doprowadzenie ofiary do obcowania płciowego. Doprowadzenie do danej czynności nie jest bowiem równoznaczne z podjęciem jej.
Zgodnie z informacjami zawartymi na stronie Amnesty International, istnieje brak jasności co do tego, czym tak naprawdę jest zgwałcenie. Granice dotyczące tego, kiedy występuje zgwałcenie, nie są jasno sprecyzowane. Prawna definicja nie spotyka się z uznaniem w społeczeństwie. Podkreśla się, że definicje są przestarzałe. Jednocześnie mogą przyczyniać się do obwiniania ofiar. Jest to zjawisko nazywane victim blaming. Może ono wtórnie traumatyzować ofiarę i zrzucać odpowiedzialność za dany czyn na nią. Zaznacza się, że definicje zgwałcenia powinny brać pod uwagę głównie brak zgody ofiary. Prawodawstwo niektórych państw w definicji podkreśla stawianie przez ofiarę oporu. Inne definicje zgwałceń mówią natomiast o braku wyrażenia świadomej zgody. Przykładem mogą być tutaj regulacje szwedzkie. Zgodnie z nimi zgwałceniem jest podjęcie czynności seksualnej bez zgody drugiej osoby. W takim przypadku nie jest konieczne, by sprawca zastosował wobec ofiary przemoc lub zagroził jej użyciem.
Mówiąc o przestępstwie zgwałcenia, podkreślić należy, że zgoda wyrażona na czynność seksualną jednego rodzaju, nie oznacza zgody na kontynuację praktyk seksualnych. Zgoda na podjęcie jednej czynności nie jest ponadto równoznaczna ze zgodą na inne czynności.
Międzynarodowym dokumentem, który dotyczy przestępstwa, jakim jest zgwałcenie, jest Dyrektywa Parlamentu Europejskiego z dnia 25 października 2012 r., ustanawiająca normy minimalne w zakresie praw, wsparcia i ochrony ofiar przestępstw oraz zastępująca decyzję ramową Rady 2001/220/WSiSW. Zgodnie z regulacjami prawnymi zawartymi w dokumencie, zgwałcenie stanowi przemoc na tle płciowym. Przemoc na tle płciowym to bowiem każda przemoc, która jest skierowana przeciwko danej osobie ze względu na płeć, tożsamość płciową, ekspresję płciową, lub w przypadku której w przeważającej mierze padają ofiary danej płci. Przemoc seksualna to np. przestępstwa takie, jak molestowanie seksualne lub napaść na tle seksualnym. Poza wymienionymi przestępstwami są to także czyny takie jak handel ludźmi, okaleczanie żeńskich narządów płciowych, przymusowe małżeństwa oraz zabójstwa czy inne przestępstwa popełniane w imię honoru. Dyrektywa ta podkreśla konieczność szczególnej ochrony ofiar przemocy na tle płciowym ze względu na ryzyko ponownej wiktymizacji oraz zastraszania.
W dokumencie tym zaznacza się, że osoby, które są ofiarami przemocy na tle płciowym, powinny uzyskać specjalistyczne wsparcie i ochronę prawną. Służby natomiast muszą uwzględniać szczególne potrzeby ofiar wspomnianych przestępstw. Ich obowiązkiem powinno być również poinformowanie ofiar o przysługujących im prawach. Koniecznością jest traktowanie ofiar z należytym szacunkiem. Do dóbr, które należy im zapewnić, należą m.in:
schronienie oraz bezpieczne zakwaterowanie,
pomoc medyczna,
skierowanie na badania lekarskie,
skierowanie na obdukcję w celu uzyskania dowodów,
doradztwo psychologiczne — zarówno krótkoterminowe, jak i długoterminowe,
opiekę pourazową,
doradztwo prawne i dostęp do adwokata.
Zgodnie z regulacjami zawartymi w tym dokumencie państwa powinny zapewnić odpowiednie warunki, by ofiary uzyskały wsparcie. Ponadto konieczne jest zapewnienie ofiarom ochrony ich danych. Ofiar przestępstw takich, jak np. zgwałcenia, nie należy wielokrotnie odsyłać.
Zobacz również: Zatarcie skazania — czym jest i kiedy następuje?
Ponieważ przestępstwo zgwałcenia należy do przestępstw ściganych na wniosek, dlatego też, jeśli ofiara chce ukarania sprawcy, powinna zgłosić fakt zgwałcenia. Niezbędne jest złożenie zawiadomienia o popełnieniu przestępstwa i wniosku o ściganie. W dalszej kolejności prokuratura i policja wszczynają postępowanie. Jednym z najważniejszych dowodów w sprawie przestępstwa zgwałcenia są badania lekarskie. Istotne, by badania te przeprowadzone w ciągu doby od zdarzenia. Umożliwi to zabezpieczenie śladów zdarzenia oraz opatrzenie ran w celu uniknięcia komplikacji zdrowotnych. Badania lekarskie są zazwyczaj głównym dowodem w sprawie. Można je powtarzać podczas postępowania. Inne istotne dowody to także np. zeznania świadków, wiadomości czy nagrania.
Wskazane jest także, by ofiara poddała się testom w kierunku wirusa HIV. Kiedy zostanie się ofiarą zgwałcenia, możliwe, że zaistnieje konieczność leczenia psychiatrycznego bądź skorzystania z pomocy psychologicznej.
Przesłuchania ofiar odbywają się w obecności biegłych psychologów. Jeśli sprawcą jest osoba najbliższa ofierze, ofiara ma prawo do odmowy zeznań. Jeśli natomiast ofiara zdecyduje się, by zeznawać, ma obowiązek mówienia jedynie prawdy. Jako świadek ofiara nie może również zatajać istotnych informacji. W przeciwnym razie świadkowi grozić może odpowiedzialność karna za składanie fałszywych zeznań.
Należy pamiętać, że ogłoszony wyrok może zaskarżyć każda ze stron. W apelacji należy wskazać dowody, które o tym świadczą. Jeśli wyrok stanie się prawomocny, a oskarżony zostanie skazany na karę pozbawienia wolności, ofiara zgwałcenia może złożyć wniosek o to, by przekazywać jej informacje dotyczące np. zezwolenia na opuszczenie zakładu karnego przez sprawcę zgwałcenia. Do innych informacji, które mogą być przekazywane ofierze, należą także zawieszenie wykonywania kary, przerwy w odbywaniu kary oraz warunkowe zwolnienie sprawcy.
