Ubezwłasnowolnienie całkowite oraz częściowe to instytucje dopuszczalne przez polskie prawo. W Polsce każda osoba, która ukończyła 18. rok życia, ma pełną zdolność do czynności prawnych. Zdolność ta sprawia, że możliwe jest skuteczne zawieranie umów, które umożliwiają m.in. nabywanie praw oraz zaciąganie zobowiązań. Ubezwłasnowolnienie stanowi jednak ograniczenie tego rodzaju praw. W poniższym artykule dowiesz się, na czym polega ubezwłasnowolnienie oraz jakie mogą być jego skutki.
W momencie ukończenia 13 lat nabywa się ograniczoną zdolność do czynności prawnych. Od ukończenia 13. roku życia możliwe jest całkowite ubezwłasnowolnienie danej osoby. Ubezwłasnowolnienie wiąże się ze zdolnością do czynności prawnych. Jak wskazuje sama nazwa, częściowe pozbawia daną osobę zdolności do czynności prawnych częściowo. Jeśli daną osobę ubezwłasnowolniono natomiast całkowicie, nie może ona zawrzeć żadnej umowy ani innej czynności prawnej. Celem ubezwłasnowolnienia jest zabezpieczenie majątku osoby chorej lub uzależnionej.
Zgodnie z prawem, ubezwłasnowolnić można oczywiście jedynie osobę fizyczną. Nie istnieje możliwość ubezwłasnowolnienia osoby prawnej (np. jakiejś instytucji). Osoba ubezwłasnowolniona traci zdolność do czynności prawnych. Nie traci jednak zdolności prawnej. Oznacza to, że w dalszym ciągu może być w prawie cywilnym podmiotem praw oraz obowiązków. Może zatem być np. właścicielem pewnych rzeczy.
Różnice występujące między ubezwłasnowolnieniem całkowitym a ubezwłasnowolnieniem częściowym dotyczą w głównej mierze ich podstaw prawnych oraz skutków.
Do ubezwłasnowolnienia całkowitego może dojść, jeśli dana osoba fizyczna, która ukończyła 13 lat, nie jest w stanie świadomie kierować swoim postępowaniem. Dotyczy to w szczególności sytuacji, kiedy jest ona uzależniona np. od alkoholu lub innych substancji psychoaktywnych. Całkowite ubezwłasnowolnienie jest także możliwe, jeśli dana osoba nie może kierować swoim postępowaniem na skutek choroby psychicznej lub niedorozwoju psychicznego. Jeśli osoba fizyczna zostanie całkowicie ubezwłasnowolniona, ustanawia się dla niej opiekuna. Nie dotyczy to jednak sytuacji, kiedy osoba ubezwłasnowolniona przebywa jeszcze pod władzą rodzicielską.
Ubezwłasnowolnienie częściowe można natomiast orzec wyłącznie wobec osoby pełnoletniej. Wtedy nie ustanawia się opiekuna prawnego. Jeśli z kolei to rodzice dziecka zostaną ubezwłasnowolnieni, niemożliwe jest sprawowanie przez nich władzy rodzicielskiej. Dochodzi zatem do odebrania praw rodzicielskich.
Ubezwłasnowolnienie częściowe ma miejsce w sytuacji, kiedy stan osoby ubezwłasnowolnionej nie jest na tyle poważny, by ubezwłasnowolnić ją całkowicie. Jednocześnie niezbędna jest jednak pomoc, by poprowadzić jej sprawy. Osoby ubezwłasnowolnione częściowo mają ustanowionego kuratora.
W Polsce zgodnie z danymi Rzecznika Praw Obywatelskich, ubezwłasnowolnionych jest około 90 tysięcy osób. Liczba ta cały czas rośnie.
Jeśli kogoś ubezwłasnowolniono całkowicie, opiekun prawny reprezentuje prawa majątkowe. Osoba całkowicie ubezwłasnowolniona nie może samodzielnie zawierać żadnej umowy. Nie ma także możliwości dokonania żadnej czynności prawnej. Opiekun prawny nie może jednak dysponować prawami majątkowymi bez żadnych ograniczeń. W przypadku każdej istotnej decyzji dotyczącej ubezwłasnowolnionego konieczna jest zgoda sądu opiekuńczego. Możliwa jest sytuacja, w której opiekun prawny zażąda zwrotu środków, które związane są ze sprawowaniem opieki nad ubezwłasnowolnionym. W większości przypadków wypłata wynagrodzenia ma miejsce z majątku ubezwłasnowolnionego. Jeśli nie ma on dochodów ani majątku, wynagrodzenie dla sprawującego opiekę pokrywa się z publicznych środków.
Poza brakiem możliwości zawierania umów, osoba ubezwłasnowolniona nie może również wchodzić w związek małżeński. Regulacje dotyczące tej kwestii zawarto w artykule 11 Kodeksu rodzinnego i opiekuńczego. Zgodnie z nim:
1. Nie może zawrzeć małżeństwa osoba ubezwłasnowolniona całkowicie.
2. Unieważnienia małżeństwa z powodu ubezwłasnowolnienia może żądać każdy z małżonków.
3. Nie można unieważnić małżeństwa z powodu ubezwłasnowolnienia, jeżeli ubezwłasnowolnienie zostało uchylone.
Kiedy osoba, którą ubezwłasnowolniono, pozostaje w związku małżeńskim, następuje ustanowienie rozdzielności majątkowej małżonków. Oznacza to, że tworzą oni dwa osobne majątki. Osoba całkowicie ubezwłasnowolniona nie może również sporządzić testamentu.
By możliwe było ubezwłasnowolnienie całkowite, konieczne jest spełnienie dwóch warunków. Jak wspomniano wcześniej, ubezwłasnowolnić w sposób całkowity można jedynie osobę, która ukończyła 13 lat. Przyczyną może być wystąpienie zaburzeń psychicznych, pijaństwa lub narkomanii. Warto zaznaczyć zatem, że nie każda choroba psychiczna prowadzi do ubezwłasnowolnienia całkowitego czy częściowego. Dzieje się to jedynie, kiedy stan chorego jest na tyle poważny, że nie ma możliwości samodzielnego i świadomego decydowania o sobie. Nie może zatem realnie ocenić swojego zachowania. Nie posiada również zdolności do przewidywania konsekwencji swoich czynów.
Jeśli osoba ubezwłasnowolniona całkowicie zawrze czynność prawną, jest ona nieważna. Niestety, zdarza się, że instytucje oferujące chwilówki nie sprawdzają, czy osoba biorąca kredyt, może ową umowę zawrzeć. To z kolei sprawia, że kredyty zawierane są przez osoby ubezwłasnowolnione. W teorii umowy takie są nieważne. W praktyce jednak najpierw trzeba udowodnić ten fakt. Nawet jeśli daną umowę uzna się za nieważną, występuje konieczność zwrotu otrzymanej korzyści.
Całkowicie ubezwłasnowolniony nie może również uznać swojego ojcostwa bądź wystąpić z pozwem o zaprzeczenie ojcostwa. Nie ma również możliwości zakwestionowania lub uznania testamentu. Nie może sprawować władzy rodzicielskiej, nie ma także możliwości nawiązania stosunku pracy, ani nie może brać udziału w wyborach lub referendach.
W przypadku ubezwłasnowolnienia częściowego osoba ubezwłasnowolniona ma możliwość samodzielnego dokonywania umów dotyczących spraw życia codziennego. Są one ważne, o ile jednak osoba ubezwłasnowolniona nie została w ich wyniku pokrzywdzona w rażący sposób.
Osoba taka ma zatem częściową zdolność do czynności prawnych, nie jest jej pozbawiona całkowicie. W sytuacjach, kiedy osoba ta będzie decydować o własnym majątku, konieczna jest zgoda przedstawiciela ustawowego. By możliwe było ubezwłasnowolnienie częściowe, osoba, której postępowanie takie będzie dotyczyć, musi być pełnoletnia. Ubezwłasnowolnienie częściowe będzie zatem miało miejsce w sytuacji, kiedy to dana osoba jest chora, podobnie jak w przypadku ubezwłasnowolnienie całkowitego. Choroba, na którą cierpi ubezwłasnowolniony, nie ma jednak aż tak istotnego znaczenia w kontekście świadomego decydowania o sobie samym. Osoba ubezwłasnowolniona częściowo ma prawo do zarządzania swoim zarobkiem. Wyjątkiem jest sytuacja, kiedy sąd postanowił inaczej. W przypadku większości czynności prawnych konieczne jest jednak ich zatwierdzenie przez kuratora. Ma ona większe możliwości pod względem dokonywania czynności prawnych, jednak by były one ważne, w większości przypadków wymagana jest zgoda sądu. Za zgodą sądu możliwe jest m.in. zawarcie małżeństwa.
W celu ubezwłasnowolnienia innej osoby konieczne jest zgłoszenie się z odpowiednim wnioskiem do sądu. Wniosek o ubezwłasnowolnienie całkowite lub częściowe powinien zawierać dane osobowe wnioskodawcy oraz osoby, której dotyczy ubezwłasnowolnienie. Konieczna jest także informacja, jakie jest pokrewieństwo między osobą składającą wniosek a osobą, której dotyczy ubezwłasnowolnienie. Wniosek powinien zawierać także dane o stanie cywilnym osoby, która ma zostać ubezwłasnowolniona. Należy zaznaczyć, czy przedmiotem wniosku jest ubezwłasnowolnienie całkowite, czy częściowe. Każdy wniosek o ubezwłasnowolnienie tego rodzaju wymaga także zawarcia odpowiedniego uzasadnienia. Istotną informacją jest również uwzględnienie, czy osoba, której dotyczyć będzie postępowanie, jest w stanie samodzielnie stawić się na rozprawę.
Wniosek należy złożyć do sądu okręgowego. Sąd właściwy miejscowo to sąd miejsca zamieszkania osoby, której będzie dotyczyć procedura ubezwłasnowolnienia. Tylko niektóre osoby mają jednak możliwość wystąpienia z wnioskiem o ubezwłasnowolnienia. Zalicza się do nich m.in. małżonka osoby, której dotyczyć ma ubezwłasnowolnienie, krewnych małżonka w linii prostej, a także przedstawiciela ustawowego. Możliwość wystąpienia z wnioskiem o ubezwłasnowolnienie ma również Rzecznik Praw Obywatelskich oraz Rzecznik Praw Dziecka. Co ciekawe, z wnioskiem o ubezwłasnowolnienie może wystąpić również sama osoba chora. Należy również zaznaczyć, że polskie prawo karze składających wnioski o ubezwłasnowolnienie w złej wierze. Taki czyn może podlegać karze grzywny, wynoszącej do 5 tysięcy złotych.
O tym, czy dana osoba fizyczna zostanie ubezwłasnowolniona, bardzo często decyduje opinia psychiatry, a także innych lekarzy, w tym neurologa. Istotna może być również opinia psychologa. Wszyscy oni mają za zadanie ocenić, czy u danej osoby występuje choroba psychiczna. Przed zasądzeniem ubezwłasnowolnienia sąd dokonuje weryfikacji poczytalności osoby, która ma zostać ubezwłasnowolniona. W dokumentach należy uprawdopodobnić możliwość występowania choroby psychicznej lub zaburzeń psychicznych. Osoba występująca z wnioskiem o ubezwłasnowolnienie powinna ponadto udowodnić, że znajduje się wśród osób, które mają prawo do występowania z tego rodzaju wnioskiem.
Sprawa o ubezwłasnowolnienie całkowite lub częściowe jest jedną z trudniejszych spraw do rozstrzygnięcia w sądach cywilnych. W takich sytuacjach często występuje wiele zmiennych, trzeba poczekać w wielu przypadkach np. na opinie lekarza. Ile więc trwa sprawa o ubezwłasnowolnienie oraz jak długo sąd rozpatruje wniosek o ubezłwasnowolnienie? Jeśli taka sprawa jest dosyć oczywista oraz wszystko jest dobrze przygotowane, taki proces trwa średnio kilka miesięcy.
Stała opłata od wniosku o ubezwłasnowolnienie wynosi 100 zł. Dodatkowo trzeba doliczyć koszt opini biegłych tutaj mogą być wahania kosztów, zazwyczaj jest to około 400 zł. Kolejnym kosztem w sprawie o ubezwłasnowolnienie jest koszt pomocy prawnej adwokata. Tutaj koszty mogą być bardzo zróżnicowane w zależności od stopnia skomplikowania sprawy, długości sprawy, czy zakresu pomocy prawnej.
Zobacz również: Ubezwłasnowolnienie alkoholika – kiedy jest to możliwe i jak to zrobić?
Ubezwłasnowolnienie można uchylić. Jest to konieczne szczególnie w sytuacji, kiedy ustały przyczyny będące powodem ubezwłasnowolnienia. Sąd ma wtedy obowiązek uchylenia ubezwłasnowolnienia lub jego zmiany. Jeśli stan osoby ubezwłasnowolnionej polepszy się, można zmienić je z całkowitego na częściowe. Możliwa jest również zmiana odwrotna, w sytuacji, kiedy stan osoby chorej ulegnie pogorszeniu. Wniosek o uchylenie ubezwłasnowolnienia może złożyć sama osoba ubezwłasnowolniona, ale także te osoby, które poprzednio wnioskowały o ubezwłasnowolnienie.
Instytucja, jaką jest ubezwłasnowolnienie całkowite, budzi pewne kontrowersje. Zaznaczano, że ubezwłasnowolnienie naruszą konstytucyjną zasadę, dotyczącą godności i wolności człowieka. Narusza także zasadę poszanowania jego życia prywatnego. Osoby ubezwłasnowolnione pozbawia się wielu podstawowych praw. Ponadto zaznacza się, że ubezwłasnowolnienie należy zastąpić systemami wsparcia dla osób chorych. Likwidację instytucji ubezwłasnowolnienia rekomendował Polsce m.in. Komitet ONZ, w 2018 roku. Co więcej, podkreślano, że terminy takie, jak „choroba psychiczna” lub „niedorozwój umysłowy” nie funkcjonują w klasyfikacjach chorób i mają charakter stygmatyzujący. To z kolei przyczynia się do naruszenia ich godności.
Polskie przepisy nie regulują także, czy opiekun osoby całkowicie ubezwłasnowolnionej musi brać pod uwagę jej wolę. To z kolei może prowadzić do sytuacji, w której decyzje dotyczące istotnych kwestii dla osoby ubezwłasnowolnionej, będą podejmowane bez uwzględnienia jej życzeń. Podkreśla się także, że ubezwłasnowolnienie całkowite to instytucja ingerująca we wszystkie sfery życia, nawet w życie osobiste czy wolność seksualną.
Podkreślenia wymaga, że ubezwłasnowolnienie danej osoby zawsze ma mieć na celu jej dobro. Oznacza to, że ubezwłasnowolnienie całkowite czy częściowe nie ma na celu łatwiejszego wykonywania obowiązków nad daną osobą, czy zarządzania jej majątkiem. W kwestiach dotyczących ubezwłasnowolnienia warto zwrócić się do doświadczonego adwokata. Nasza kancelaria adwokacka z Poznania oferuje pomoc prawną i wiedzę na najwyższym poziomie. Dzięki temu jesteśmy w stanie skutecznie walczyć o Państwa prawa.
