Szkody prenatalne to wydarzenia, które zaistniały przed narodzinami dziecka. Dzielimy je na szkody bezpośrednie i te, które powstały w wyniku oddziaływania na organizm matki. Działanie takie sprawiło, że doszło do naruszenia integralności płodu. Szkody bezpośrednie są natomiast efektem działań bezpośrednio na płód.
Podstawą prawną dotyczącą szkód prenatalnych jest art. 446 Kodeksu Cywilnego. Zgodnie z nim dziecko z chwilą urodzenia może domagać się naprawienia szkód, które powstały jeszcze przed urodzeniem. Przyjmuje się, że określenie „chwila urodzenia” jest terminem, który trwa do momentu ostatecznego oddzielenia się dziecka od organizmu matki. Ze względu na to do szkód prenatalnych można zaliczyć również wydarzenia, które miały miejsce podczas porodu. Tego typu działaniem może być np. odmówienie wykonania cesarskiego cięcia w sytuacji, gdy istnieją ku temu przesłanki. Innym przykładem może być między innymi odmówienie przyspieszenia akcji porodowej. Te działania mogą skutkować różnymi powikłaniami, które będą miały wpływ na życie narodzonego dziecka.
W polskim prawie nie istnieje jednoznaczna definicja prawna dotycząca terminu „szkody prenatalne”. To z kolei przyczynia się do powstania rozbieżności w jego rozumieniu. Szkody, za które dziecko może domagać się odszkodowania to szkody majątkowe oraz niemajątkowe. Może je wyrządzić np. personel medyczny. (Więcej na temat błędów medycznych znajduje się w naszym poprzednim artykule). Do czynności, które mogą przyczynić się do powstania szkody prenatalnej, należą m.in. nieodpowiednie leczenie farmakologiczne, nieprawidłowa diagnoza lub niepodjęcie leczenia.
Dochodzenie odszkodowania z tytułu szkód prenatalnych ma związek z terminami wrongful life, wrongful birth oraz wrongful conception. Ustawodawca uwzględnił zatem możliwość, w której przed narodzinami dziecka występuje sytuacja, kiedy to dochodzi do wyrządzenia szkody. Szkoda ta może być zarówno wynikiem działania, jak i zaniechania.
Odszkodowania za szkody prenatalne może domagać się dziecko. Jest ono podmiotem upoważnionym. Podmiot zobowiązany to natomiast osoba, która za powstałe szkody odpowiada. Przepis Kodeksu Cywilnego jest zatem podstawą do domagania się naprawienia wszystkich szkód, których dziecko doznało.
Pojęcie szkód prenatalnych ma związek z prawną ochroną nasciturusa. Ochrona ta istnieje w wielu różnych systemach prawnych. Do zdarzeń, które mogą rzutować na sytuację dziecka poczętego, zalicza się m.in. nadużywanie alkoholu przez matkę.
Roszczenia odszkodowawcze związane z wystąpieniem szkód prenatalnych są rozwiązaniem znanym prawu od dawna. Jeżeli konsekwencją dokonanych czynów jest naruszenie integralności płodu, do czynów, które rodzą odpowiedzialność na mocy art. 446 Kodeksu Cywilnego, należą także te, które zostały skierowane przeciwko matce. Odpowiedzialność za szkody prenatalne może być oparta na zasadzie winy, ryzyka lub słuszności. Odpowiedzialność na zasadzie winy występuje w sytuacji, gdy osoba poszkodowana udowodni winę sprawcy, który do owej winy się poczuwa oraz przyznaje. Wina to czynnik, który warunkuje odpowiedzialność.
Odpowiedzialność prawna na zasadzie ryzyka opiera się na założeniu, że ten, kto posługuje się dla realizacji swoich interesów podległymi osobami, ponosi odpowiedzialność za szkody, które wynikają dla tych osób, mimo że sam nie ponosi winy. Sprawca może zwolnić się jednak z odpowiedzialności na zasadzie ryzyka, jeśli udowodni wystąpienie przesłanek takich jak np. siła wyższa czy wyłączna wina osoby poszkodowanej. Odpowiedzialność na zasadzie ryzyka ma miejsce w sytuacji, gdy sprawca nie wyrządził poszkodowanemu szkody w sposób bezpośredni. Do tego rodzaju szkód może należeć np. zawalenie się budynku. Odpowiedzialność na zasadzie słuszności występuje natomiast w sytuacji, gdy sprawca, który jest znany, nie ponosi winy.
Według niektórych podejść wyróżnia się także szkodę prekoncepcyjną. W takiej sytuacji odpowiedzialność lekarza obejmuje czas jeszcze przed poczęciem dziecka, który przyczynia się do powstania upośledzenia u płodu. Aby uznać istnienie szkody prekoncepcyjnej, konieczne jest zaistnienie winy lekarza. Szkodę prekoncepcyjną od szkody prenatalnej odróżnia zatem moment wystąpienia zdarzenia, które przyczyniło się do powstania szkód.
Zagadnienie wrongful life (złe życie, niechciane życie) jest tym, które wywołuje najwięcej kontrowersji natury moralnej oraz prawnej. Kontrowersje te dotyczą między innymi wartości życia oraz stanu nieistnienia. W przypadku rozszczeń wrongful life urodzenie się jest stanem mniej korzystnym niż nieistnienie, a prawo do zdrowego urodzenia się lub prawo do nieistnienia należy do praw przysługujących każdemu człowiekowi. Według niektórych stanowisk dziecku nie przysługuje jednak „prawo do nieistnienia”. Stanowisko to dominuje w orzecznictwie zagranicznym. Co więcej, bardzo często rozważania dotyczące roszczeń z tytułu wrongful life, skupiają się wyłącznie na zagadnieniach etycznych.
Termin ten pojawił się najwcześniej i początkowo dotyczył tych osób, które zostały zmuszone do życia w warunkach pokrzywdzenia. Samo pokrzywdzenie obejmowało także czynniki związane z ekonomią czy nawet byciem dzieckiem spoza małżeństwa. Obecnie termin ten dotyczy jednak narodzenia dziecka wyłącznie w przypadku zaistnienia pokrzywdzenia fizycznego lub psychicznego. W takim przypadku dziecko rodzi się z wadami dotyczącymi uszkodzeń fizycznych lub psychicznych. Dzieje się tak ze względu na nieprawidłowe porady lekarskie przed momentem narodzin. Sprawiają one, że rodzice dziecka nie mają możliwości podjęcia decyzji na temat narodzin bądź terminacji ciąży.
Dziecko, które doświadcza cierpienia związanego z niepełnosprawnością, ma prawo do domagania się za nie rekompensaty. Roszczenie takie można skierować również przeciwko matce dziecka. W takiej sytuacji lekarzowi nie zarzuca się doprowadzenia do uszkodzenia ciała, lecz działanie, które sprawiło, że doszło do narodzin dziecka z upośledzeniem. Niewłaściwe działanie polega zatem na doprowadzeniu do przyjścia dziecka na świat, nie natomiast na sprawieniu, że doszło do upośledzenia dziecka. Poszkodowane dziecko wychodzi zatem z założenia, że lepiej byłoby dla niego, gdyby do narodzin nie doszło i gdyby nie zaniedbania ze strony lekarza, dziecko takie nie byłoby zmuszone do życia w cierpieniu. Od skarg z tytułu wrongful birth oraz wrongful conception skargi wrongful life odróżnia to, że występuje z nimi dziecko, nie natomiast rodzice.
Dotyczy rodziców dziecka, które urodziło się zdrowe, jednak niechciane. W przypadku dochodzenia roszczenia z tego tytułu występuje poczęcie dziecka, do którego by nie doszło, gdyby nie działanie osoby pozwanej. Przykładem takiej sytuacji może być np. nieudana sterylizacja. Aby dochodzić odszkodowania z tytułu tego roszczenia, nie jest konieczne, by poczęte dziecko posiadało jakieś wady. Jeśli rodzice występują z tego rodzaju roszczeniem, muszą oni udowodnić, że dokonali wszelkich starań, by nie doszło do poczęcia oraz urodzenia dziecka. Termin ten dotyczy zatem skargi rodziców dziecka, które urodziło się jako niechciane. Zarzuty rodziców z tytułu wrongful conception dotyczą zatem sytuacji, w, której gdyby nie doszło do zawinionego działania innego podmiotu, nie doszłoby do poczęcia dziecka. Dzieje się tak np. w wyniku prowadzenia niewłaściwej terapii antykoncepcyjnej. Sytuacja taka może wystąpić np. gdy aptekarz wyda inne preparaty niż te, które zostały przepisane, a także, gdy nieprawidłowo założono wkładkę antykoncepcyjną.
Termin wrongful birth (niechciane urodzenie, złe urodzenie, bezprawne spowodowanie urodzenia) jest związany z roszczeniem rodziców przeciwko personelowi szpitalnemu. Personel ten uniemożliwił rodzicom dziecka dokonanie wyboru dotyczącego narodzin dziecka. Roszczenie z tego tytułu przysługuje rodzicom dziecka, które urodziło się niepełnosprawne. W takiej sytuacji odpowiedzialność ponosi lekarz, który nie rozpoznał uszkodzeń płodu lub innych nieprawidłowości. To z kolei spowodowało brak możliwości usunięcia ciąży. Kategoria roszczeń wrongful birth nie mieści się jednak w hipotezie zawartej w artykule 446 Kodeksu Cywilnego. Roszczenia z jej tytułu są roszczeniami rodziców, nie natomiast dziecka.
Lekarz w przypadku roszczenia wrongful birth nie rozpoznaje wad lub innych form upośledzenia dziecka podczas jego życia płodowego. Roszczenie to występuje także wtedy, gdy lekarz rozpoznał upośledzenie, lecz zaniechał poinformowania o nim rodziców dziecka. Efektem tego jest brak możliwości podjęcia przez rodziców decyzji, czy są oni gotowi na podjęcie się wychowania dziecka obciążonego wadami. Różnica pomiędzy roszczeniami z tytułu wrongful birth oraz wrongful conception polega na tym, że w przypadku roszczeń z tytułu wrongful birth rodzice dziecka wykazują zamiar jego poczęcia. Aby możliwe było wystąpienie z tego rodzaju roszczeniem, konieczne jest zaistnienie wad u narodzonego dziecka. Roszczenia wrongful birth są zatem związane z obciążeniami finansowymi, które wynikają z narodzin niepełnosprawnego dziecka. Opisywane we wcześniejszej części artykułu roszczenia wrongful conception dotyczą z kolei planowania rodziny.
Zobacz również: Błąd medyczny — jak go udowodnić i uzyskać odszkodowanie?
Wychodząc ze skargą z tytułu wrongful birth, rodzice dziecka zostali pozbawieni możliwości świadomego decydowania, czy mają możliwość i chcą podjąć się wychowania dziecka. Aby skarga ta była możliwa, rodzice muszą udowodnić, że lekarz dopuścił się niedbalstwa, a gdyby mieli oni informacje o ryzyku urodzenia się dziecka z wadami, nie zdecydowaliby się na jego poczęcie i narodziny. Zarzut ten obejmuje także sytuację, w której osoba, na której spoczywał taki obowiązek, nie unicestwiła już powstałego życia mimo zobowiązania, które na nim ciążyło (przykładem może być w tym wypadku nieudana aborcja). Działania podjęte przez rodziców miały zatem na celu zapobiegnięcie poczęcia dziecka. Podjęte wysiłki okazały się jednak bezskuteczne ze względu na winę innego podmiotu.
W sprawach dotyczących roszczeń z tytułu wrongful conception powstają szkody o charakterze majątkowym oraz niemajątkowym. Narodziny nieplanowanego oraz niechcianego dziecka wiążą się zarówno z cierpieniami fizycznymi, jak i cierpieniami psychicznymi. W dyskusji naukowej występują 2 przeciwstawne stanowiska dotyczące interpretacji szkody. W przypadku modelu odszkodowawczego kładzie się specjalny nacisk na koszty utrzymania niepełnosprawnego dziecka, które stanowią szkodę w majątku rodziców. Zwolennicy drugiego modelu, prawnoosobowego, szczególnie podkreślają godność ludzką. Koszty utrzymania dziecka zgodnie z takim stanowiskiem nie mogą zatem stanowić szkody.
Kwestie dotyczące zagadnień takich jak szkody prenatalne czy wrongful life są niezwykle delikatne. Adwokaci z naszej kancelarii adwokackiej z Poznania mają duże doświadczenie i wiedzę z wielu dziedzin prawa, w tym z zakresu zadośćuczynień i odszkodowań.
