Osoby nieletnie nie są wyjęte spod prawa. Istnieją pewne środki wychowawcze wobec nieletnich, a nawet kary. Karę można jednak orzekać wyłącznie wtedy, kiedy środki resocjalizacji będą nieskuteczne.
Na początku należy zastanowić się, kim jest osoba nieletnia. Poza nieletnimi w prawie wyróżniamy również młodocianych, a także małoletnich. Nieletni jest to osoba, która w momencie popełnienia danego czynu zabronionego nie ukończyła 17 lat. Małoletni to natomiast ten, kto miał podczas popełniania owego czynu mniej niż 18 lat. Definicja małoletniego znajduje się również w Kodeksie cywilnym. Według niego małoletni to osoba, która nie ukończyła 18 roku życia. Definicję młodocianego zawiera z kolei Kodeks karny.
W prawie karnym młodociany to osoba, która w chwili popełniania czynu zabronionego nie osiągnęła 21 roku życia, a w chwili orzekania przed sądem pierwszej instancji nie osiągnęła 24 roku życia. Definicja ta znajduje się w artykule 115 § 10 Kodeksu karnego. Pojęcie młodocianego funkcjonuje również w prawie pracy. W takim przypadku jest to osoba, która ukończyła 15 lat, natomiast nie ukończyła 18. Mimo że te słowa zdają się brzmieć podobnie, istnieje między nimi znaczna różnica.
Zazwyczaj czyny karalne są przez nieletnich popełniane po wystąpieniu wcześniejszych problemów wychowawczych, do których należą między innymi wagary, brak postępów w nauce, palenie papierosów i spożywanie alkoholu w młodym wieku. W takich przypadkach często występuje również brak zainteresowania ze strony rodziców, w tym np. brak kontaktu w związku ze szkołą, czyli np. nieustanne nieuczęszczanie na konsultacje z nauczycielami. W takich sytuacjach szczególną rolę w uniknięciu dalszej demoralizacji odgrywa szkoła, a także rodzice. Szkoła powinna wspierać rozwój uczniów, rozpoznawać istniejące problemy, zapobiegać im lub w pewnych sytuacjach zawiadamiać odpowiednie organy takie jak sądy rodzinne i sądy nieletnich. Jeżeli rodzice nie przejawiają zainteresowania swoim dzieckiem i nie podejmują działań na rzecz poprawy jego zachowania, szkoła zawiadamia sąd rodzinny lub Policję.
Na podstawie Kodeksu karnego odpowiedzialności karnej podlegają osoby, które w momencie dokonania danego czynu miały już ukończone 17 lat. Te osoby, które jednak ukończyły lat 17, natomiast nie osiągnęły jeszcze 18 lat, są traktowane przez Kodeks karny nieco inaczej. Głównym celem działań podejmowanych w przypadku takich osób jest wychowanie. Wyjątkiem są jednak sytuacje, kiedy taka osoba dokona zbrodni. Wtedy nie stosuje się wobec niej łagodniejszych środków. W takim przypadku osoba taka odpowiada za swoje czyny jak dorosły, jednakże nie stosuje się kary najsurowszej, czyli dożywotniego pozbawienia wolności.
Inaczej w prawie traktuje się także młodocianych. Przejawia się to w innym sposobie wykonywania kary w przypadku orzeczenia kary w zawieszeniu. Wobec osób młodocianych stosuje się inny okres próby. Dodatkowo osoba taka podlega dozorowi kuratora. W przypadku tych osób stosuje się surowsze warunki dotyczące okresu próby, które związane są z warunkowym zawieszeniem wykonania kary. W przypadku młodocianego okres próby wynosi od 2 do 5 lat. Regulacje dotyczące osób małoletnich znajdują się również w Kodeksie karnym wykonawczym.
W artykule 6 Ustawy z dnia 26 października 1982 r. o postępowaniu w sprawach nieletnich wskazano na 4 grupy środków, które mogą zostać skierowane wobec nieletnich. Są to między innymi środki przewidziane w kodeksie rodzinnym i opiekuńczym, środki leczniczo-wychowawcze (zastrzeżone przez ustawę), środki poprawcze, a także środki wychowawcze. Środki wychowawcze są niezwykle zróżnicowane. Do tej grupy zaliczyć można m.in. upomnienie czy nadzór kuratora. Środkiem poprawczym jest natomiast umieszczenie nieletniego w zakładzie poprawczym.
Środki wychowawcze wobec nieletnich w literaturze dzieli się na kolejne 3 kategorie. Są to m.in. środki wychowawcze, które pozostawiają nieletniego w jego dotychczasowym środowisku. Wyróżniamy także środki, które kierują nieletniego do placówki, która przejmuje część obowiązków wychowawczych od rodziców. Nieletni musi w takich placówkach przebywać w określonych porach. Ostatnim typem środków wychowawczych są środki, przy których stosowaniu dochodzi do całkowitej zmiany środowiska wychowawczego. Takim rodzajem środka jest np. umieszczenie nieletniego w rodzinie zastępczej lub ośrodku wychowawczym.
Postępowanie w przypadku osób nieletnich, które popełniły przestępstwa wymienione w Kodeksie karnym, uregulowano Ustawą z dnia 26 października 1982 r. o postępowaniu w sprawach nieletnich. Środki wychowawcze wobec nieletnich to między innymi upomnienie, zobowiązanie do szczególnego postępowania, nadzór rodziców lub opiekunów prawnych, nadzór kuratora. Środkiem wychowawczym może być również umieszczenie nieletniego w rodzinie zastępczej lub ośrodku szkolno-wychowawczym. Jeśli natomiast u nieletniego stwierdzi się np. chorobę psychiczną, można zastosować wobec niego środki leczniczo-wychowawcze. Do sytuacji mogących spowodować zastosowanie tego typu środków wychowawczych mogą należeć również niedorozwój umysłowy, nałogowe zażywanie narkotyków i alkoholu czy silna depresja. W takich okolicznościach osobę nieletnią można umieścić w młodzieżowym ośrodku socjoterapii, ośrodku wychowawczym lub domu pomocy społecznej.
Innym środkiem wychowawczym, który można zastosować wobec nieletniego, jest umieszczenie go w zakładzie poprawczym. W artykule 6 ustawy o postępowaniu w sprawach nieletnich opisano również inne uprawnienia sądu rodzinnego wobec takich osób. Sąd rodzinny może między innymi zobowiązać nieletniego do naprawienia wyrządzonej szkody, wykonania określonych prac na rzecz osoby pokrzywdzonej bądź społeczności lokalnej. Wobec nieletniego można zasądzić również przeproszenie poszkodowanego, podjęcie nauki lub pracy, konieczność uczestnictwa w zajęciach o charakterze terapeutycznym lub szkoleniowym.
Środkiem wychowawczym możliwym do zasądzenia wobec nieletniego jest również powstrzymywanie się od przebywania w określonych miejscach lub środowiskach. Nad nieletnim można zasądzić nadzór odpowiedniej organizacji młodzieżowej lub organizacji społecznej. Nadzór taki może pełnić również zakład pracy lub osoba godna zaufania, która udzieli poręczenia za nieletniego. Jeżeli małoletni w związku z popełnieniem czynu karalnego zdobył jakieś przedmioty, możliwe jest zasądzenie ich przepadku. Środki wychowawcze wobec nieletnich można łączyć ze sobą. Mogą one być orzekane pojedynczo, a także w połączeniu. Niedozwolone jest jednak orzekanie środków, które wzajemnie się wykluczają.
Jest to najłagodniejszy z możliwych środków wychowawczych. Jest to oficjalne zwrócenie uwagi na naganne zachowanie nieletniego. Zazwyczaj stosuje się je w przypadku pierwszych konfliktów z prawem osoby nieletniej. W ustawie nie zawarto jednak uregulowań, jaką konkretnie formę upomnienie ma przyjąć. Upomnienia można udzielić ustnie lub pisemnie. Często upomnienie stosuje się w połączeniu z innymi środkami wychowawczymi. Jest ono stosowane, jeśli u nieletniego występuje niewielki stopień demoralizacji.
Środek ten można zasądzić jedynie wobec sprawców, którzy dopuścili się czynów o znamionach przestępstwa. Kara kryminalna natomiast może zostać zasądzona wyłącznie w sytuacji przewidzianej w prawie, kiedy nie jest możliwe zapewnienie resocjalizacji przez zastosowanie innych środków. Kary te można zastosować wyłącznie wobec wyjątkowo zdemoralizowanych osób, w przypadku których szanse na resocjalizację są niewielkie. Są one stosowane niezwykle rzadko. Walka z demoralizacją zazwyczaj odbywa się przy zastosowaniu środków wychowawczych.
Umieszczenie nieletniego w zakładzie poprawczym może jednak zostać warunkowo zawieszone. Dzieje się tak w sytuacji, kiedy sąd uznaje, że decyzja taka sprawi, że zostaną wobec nieletniego osiągnięte cele wychowawcze. Sąd ocenia sytuację nieletniego na podstawie art. 11 § 1 Ustawy o postępowaniu w sprawach nieletnich. Zawieszenie takie jest możliwe na czas próby, który wynosi od roku do 3 lat. W tym czasie wobec nieletniego stosuje się jednak środki wychowawcze. Jeśli natomiast podczas okresu próby małoletni przejawia dalsze oznaki demoralizacji, możliwe jest odwołanie zawieszenia. W niektórych sytuacjach, nawet jeśli takie zachowania wystąpią, niekoniecznie sąd musi odwołać zawieszenie wykonania kary. Jeżeli natomiast nieletni dokonał czynu zabronionego, który jest ciężkim przestępstwem, w takiej sytuacji odwołanie warunkowego zawieszenia jest obowiązkowe.
Jeżeli nieletni wymaga specjalistycznego leczenia, orzeka się wobec niego umieszczenie np. w szpitalu psychiatrycznym lub zakładzie leczniczym. Zazwyczaj w przypadku określania tego typu środków, a także środków wychowawczych, sąd nie podaje, jak długo mają one trwać. Uzasadnia się to tym, że ich celem jest poprawa zachowania osoby, która sprawia problemy wychowawcze. Wykonywanie środków takich jak zobowiązanie do określonego postępowania, nadzór rodziców lub opiekuna, a także skierowanie do ośrodka kuratorskiego lub innej placówki wychowawczej możliwe są do ukończenia przez nieletniego 18 roku życia. Jest to zatem przeciwieństwo kar orzekanych w stosunku do osób dorosłych.
W przypadku środków wychowawczych założono, że trudno ustalić, po jakim czasie przyniosą one pożądany efekt. Wykonywanie pozostałych środków wychowawczych ustaje w momencie ukończenia przez nieletniego 21 lat. W przypadku tego typu środków istnieje zasada, że można je zmieniać. Oznacza to, że jeden środek można w trakcie jego stosowania zastąpić drugim, w zależności od potrzeb występujących w danym momencie. Dodatkowo środki wychowawcze można również uchylić.
Możliwość odroczenia lub przerwania wykonywania środków wychowawczych możliwa jest przez sąd rodzinny na przykład z powodu choroby nieletniego, lub innych ważnych przyczyn. Dotyczy to jednak wyłącznie środków, w przypadku których takie odroczenie lub przerwanie jest możliwe. Nie dotyczy to zatem środków takich jak przeproszenie pokrzywdzonego. Choroba nieletniego, która ma być powodem odroczenia wykonywania środka wychowawczego, musi faktycznie stać na przeszkodzie w wykonywaniu tego środka. Za „inną ważną przyczynę” można uznać np. ciążę nieletniej czy chorobę rodzica. Odroczenie oraz przerwa w wykonywaniu środków wychowawczych mogą zostać przez sąd odwołane. Dzieje się tak, gdy ustaje przyczyna, ze względu na którą dane odroczenie bądź przerwę udzielono.
Inną przyczyną odwołania przez sąd może być także rażące naruszanie prawa przez nieletniego, a także sytuacja, w której nieletni nie korzysta z odroczenia w celu, w jakim mu go udzielono. Jeżeli po wpływie okresu odroczenia lub przerwy w zachowaniu nieletniego zaszła znaczna poprawa, możliwe jest odstąpienie od wykonania orzeczenia.
Jako adwokaci z kancelarii adwokackiej z Poznania, mamy duże doświadczenie w prowadzeniu spraw z zakresu prawa rodzinnego. Ze względu na szczególną delikatność tego typu kwestii, gwarantujemy Państwu indywidualne podejście oraz fachową pomoc prawną na najwyższym poziomie.
