Polskie prawo wyróżnia 2 tryby ścigania przestępstw. Są to przestępstwa publicznoskargowe oraz prywatnoskargowe. W ramach przestępstw publicznoskargowych wyróżnia się jeszcze tryb ścigania z urzędu oraz tryb ścigania na wniosek. Wskazane tryby ścigania przestępstw zostaną szerzej opisane w poniższym artykule.
Tryby ścigania przestępstw, które funkcjonują w Polsce to przestępstwa ścigane z urzędu, przestępstwa ścigane na wniosek pokrzywdzonego, a także przestępstwa ścigane z oskarżenia prywatnego. W zależności od podziału różnicuje się udział osoby pokrzywdzonej w ściganiu danego przestępstwa. Podział na tryby ścigania przestępstw i przestępstwa ścigane z oskarżenia prywatnego i publicznego oznacza, że nie w każdym przypadku popełnienia przestępstwa prowadzi się śledztwo z udziałem Policji.
Zazwyczaj przestępstwa, w przypadku których dochodzi do ścigania z urzędu, stanowią kategorię przestępstw najcięższych. Ściganie przestępstw z urzędu występuje najczęściej i jest domyślnym sposobem ścigania. Oznacza to, że jeśli w ustawie nie wskazano inaczej, dane przestępstwo podlega ściganiu właśnie z urzędu.
Przestępstwa ścigane z urzędu w największym stopniu naruszają interes społeczny. Oznacza to, że zagrażają zarówno państwu, jak i społeczeństwu. W przypadku tego rodzaju przestępstw do ścigania dochodzi niezależnie od tego, czy pokrzywdzony wyraził taką wolę, czy nie. Jeśli policja bądź prokuratura zdobędą informację na temat popełnienia przestępstwa, w przypadku którego występuje tryb ścigania z urzędu, muszą wszcząć postępowanie. W przypadku przestępstw ściganych z urzędu to organy państwowe wnoszą do sądu akt oskarżenia.
Ściganiem tego typu przestępstw zajmują się organy policyjno-prokuratorskie. Przestępstwa takie jak kradzież, podlegają ściganiu z urzędu, chyba że kradzieży dopuściła się osoba najbliższa wobec poszkodowanego.
W przypadku przestępstw ściganych z urzędu występuje największe zagrożenie społecznego interesu. Uznaje się, że popełnienie przestępstwa, które ścigane jest z urzędu, w znaczny sposób narusza porządek prawny w danym państwie. Należy przy tym wspomnieć, że przestępstwa ścigane z urzędu naruszają nie tylko prawa indywidualnych jednostek, ale również interes publiczny. Osoby poszkodowane nie muszą natomiast podejmować żadnych działań, by rozpocząć ściganie sprawcy danego przestępstwa. Z urzędu ścigane są wszystkie przestępstwa, które nie są zaliczane do przestępstw ściganych na wniosek lub z oskarżenia prywatnego. Jeśli w Kodeksie Karnym nie znajduje się informacja na temat tego, w jakim trybie ściga się dane przestępstwo, oznacza to, że jest ono ścigane z urzędu. Do tego rodzaju przestępstw zaliczają się między innymi zabójstwa i rozboje.
Postępowanie karne w przypadku przestępstw ściganych z urzędu jest niezależne od inicjatywy oraz woli osób, których dobra uległy naruszeniu w wyniku danego czynu. Oznacza to, że przestępstwa, które ścigane są z urzędu, mogą być ścigane nawet wbrew woli poszkodowanych. Organy mają przy tym nie tylko możliwość, lecz nawet obowiązek ścigania przestępstw, w przypadku których występuje tryb ścigania z urzędu.
Zobacz również: Zatarcie skazania — czym jest i kiedy następuje?
W przypadku przestępstw, gdzie istnieje tryb ścigania na wniosek, poszkodowany musi wykonać już jakieś działanie. Sama wiedza organów na temat popełnienia przestępstwa nie wystarczy, by mogły one wszcząć postępowanie. Mogą one jednak podejmować działania, które pomogą przy zabezpieczeniu dowodów. Przestępstwa ścigane na wniosek w większości przypadków nie mają tak dużej społecznej szkodliwości, jak przestępstwa ścigane z urzędu. W przypadku niektórych przestępstw tego rodzaju ofiary nie są bowiem zainteresowane ściganiem sprawcy, na przykład ze względu na łączące ich ze sprawcą więzy rodzinne. Nie zawsze jednak możliwe jest łatwe wycofanie takiego wniosku. Jeśli postępowanie już rozpoczęto, na etapie przygotowawczym konieczna jest zgoda wyrażona przez prokuraturę. Gdy dane postępowanie będzie już postępowaniem sądowym, by można było wycofać wniosek, konieczna jest zgoda sądu. Nie jest przy tym dopuszczalne ponowne złożenie wniosku.
Jeśli przestępstwo podlega ściganiu na wniosek, nie istnieje możliwość, by ścigać je bez jego uzyskania. Oznacza to, że ściganie sprawcy rozpoczyna się dopiero po złożeniu wniosku. Złożenie wniosku przez poszkodowanego ma oznaczać, że czuje on, że jego dobro uległo naruszeniu i jednocześnie wyraża wolę ścigania sprawcy czynu.
W przypadku przestępstw ściganych na wniosek nawet jeśli organy wiedzą o ich popełnieniu, nie mogą samodzielnie skierować aktu oskarżenia. Do ich zadań należy natomiast zbieranie materiału dowodowego. Na wniosek poszkodowanego ściga się przestępstwa, które mają mniejszą wagę. W takim wypadku ofiary danych czynów mają możliwość zdecydowania, czy chcą ścigania ich sprawców. W przypadku, kiedy między sprawcą a ofiarą istnieją więzi rodzinne, możliwość podjęcia tej decyzji przez ofiarę staje się szczególnie istotna. Przykładem przestępstw, w przypadku których występuje tryb ścigania na wniosek, są groźby karalne bądź stalking. Kiedy pokrzywdzony złoży wniosek, w dalszym ciągu postępowanie toczy się z urzędu.
Jeśli przestępstwo ścigane na wniosek dotyczy osoby ubezwłasnowolnionej całkowicie lub małoletniej, wniosek o ściganie w jej imieniu może złożyć przedstawiciel ustawowy. Wniosek ten przedstawiciel może złożyć nawet wbrew woli osoby małoletniej.
W przypadku ścigania przestępstw z oskarżenia prywatnego oskarżyciel prywatny jest stroną procesu. To oskarżyciel wnosi akt oskarżenia. Akt ten ma charakter prywatny. Oskarżycielem prywatnym jest osoba poszkodowana. Jeśli w przypadku postępowania ściganego z oskarżenia prywatnego dojdzie do naruszenia społecznego interesu, prokurator może zaangażować się w ściganie przestępstwa prywatnoskargowego. Przestępstwa ścigane z oskarżenia prywatnego charakteryzują się najmniejszą społeczną szkodliwością. Ten tryb ścigania przestępstw jest charakterystyczny dla czynów, które bezpośrednio uderzają w dobra indywidualne. W dobra publiczne uderzają natomiast jedynie pośrednio.
Jeśli osoba poszkodowana umrze w czasie toczącego się procesu, możliwe jest wstąpienie w jej prawa. Mogą to zrobić osoby najbliższe. Jest to tzw. rola nowa. Jeśli natomiast osoba najbliższa nie wstąpi w prawa zmarłego w ciągu 3 miesięcy od daty śmierci oskarżyciela prywatnego, sąd umarza postępowanie.
Nabycie statusu oskarżyciela prywatnego możliwe jest zatem m.in. poprzez wniesienie skargi prywatnej, czy też przyłączenie się do postępowania prywatnoskargowego, które zostało już wszczęte. Status oskarżyciela prywatnego można zdobyć również, kiedy prokurator odstąpi od wniesionego oskarżenia. Jednocześnie inna osoba powinna przy tym podtrzymać dane oskarżenie jako oskarżyciel prywatny. Czwartym, ostatnim sposobem jest wspomniane wcześniej wstąpienie w prawa oskarżyciela prywatnego po jego śmierci.
Zobacz również: Obrona konieczna, przekroczenie granicy obrony koniecznej – jak bronić się zgodnie z prawem?
Konieczne jest, by akt oskarżenia zawierał dane dotyczące zarówno oskarżyciela, jak i oskarżonego wraz ze świadkami. Należy w akcie oskarżenia zamieścić również informacje zawierające datę zdarzenia. Niezbędne jest ponadto wskazanie miejsca zdarzenia, którego dotyczy dany akt oskarżenia. Przestępstwa, które podlegają trybowi ścigania z oskarżenia prywatnego to m.in. naruszenie nietykalności cielesnej czy zniesławienie. Należy przy tym zaznaczyć, że jeśli przestępstwa ściganego z oskarżenia prywatnego dopuści się żołnierz, stanie się ono przestępstwem ściganym z urzędu.
Prywatny akt oskarżenia to pismo procesowe. Powinno zatem spełnić pewne wymogi dla pism tego typu. Należy w tego rodzaju piśmie zaznaczyć między innymi to, do jakiego organu kieruje się dane pismo. Niezbędne jest również zapisanie danych osoby wnoszącej pismo i treść oświadczenia. Inne wymagane elementy wniosku to data i podpis osoby, która składa pismo. Wymaga się, by do aktu oskarżenia dołączyć także potwierdzenie uiszczonej opłaty. Prywatny akt oskarżenia podlega bowiem opłacie. Jej wysokość wynosi 300 PLN. Jeśli wymogi dotyczące aktu prywatnego nie są spełnione, oskarżyciel prywatny może zostać wezwany do usunięcia braków. Powinno ono odbyć się w terminie 7 dni. Jeśli braki nie zostaną uzupełnione po tym czasie, akt oskarżenia nie wywołuje skutków procesowych. Postępowanie zostaje wszczęte na podstawie prywatnego aktu oskarżenia do sądu. By wszczęto postępowanie z oskarżenia prywatnego, nie jest konieczne wydanie postanowienia o wszczęciu.
W trybie ścigania przestępstwa polegającym na ściganiu z oskarżenia prywatnego oskarżyciel może wycofać skargę. Dotyczy to każdego etapu postępowania. Jeśli oskarżyciel odstąpi od oskarżenia przed zakończeniem postępowania w sposób prawomocny, postępowanie umarza się.
Prywatny akt oskarżenia wnosi się do sądu właściwego do rozpoznawania spraw w pierwszej instancji. Zainicjowanie postępowania karnego możliwe jest przez ofiarę lub jej pełnomocnika. W przypadku przestępstw ściganych z oskarżenia prywatnego nie prowadzi się postępowania przygotowawczego.
Zobacz również: Co grozi za posiadanie narkotyków?
