Niepoczytalność może konsekwencją choroby psychicznej, upośledzenia umysłowego lub innego rodzaju zakłócenia czynności psychicznych. Za osobę niepoczytalną uznaje się tego, kto dokonał określonego czynu zabronionego, zagrożonego karą. Jednocześnie podczas dokonywania tego czynu osoba taka nie mogła w świadomy sposób kierować swoim zachowaniem.
Niepoczytalność stwierdza się poprzez orzeczenie sądowe. Orzeczenie takie należy wydać na podstawie opinii wykwalifikowanych biegłych. Należą do nich lekarze psychiatrzy oraz psycholodzy. Ocenianie poczytalności sprawców przestępstw bazuje zatem na metodach psychiatrycznych oraz psychologicznych. By możliwe było orzeczenie niepoczytalności, szereg czynników związanych z psychiką sprawcy, musi mieć wpływ na możliwość rzeczywistej oceny sytuacji. Pojęcie niepoczytalności w ścisły sposób wiąże się z psychiatrią. Oceny tego, czy sprawca czynu był poczytalny, czy nie, dokonuje się już po zaistnieniu czynu. To powoduje pewnego rodzaju trudności związane z faktyczną i dokładną oceną stanu sprawcy przestępstwa.
Kiedy istnieje prawdopodobieństwo, że dana osoba była niepoczytalna w momencie dokonywania danego czynu, istnieje możliwość skierowania podejrzanego na badania psychiatryczne. Opinie na temat niepoczytalności wydawane są przez 2 niezależnych biegłych-psychiatrów. Psychiatrzy weryfikują, czy rodzaj zaburzeń ma związek z dokonanym czynem. Z niepoczytalnością powiązane są pojęcia takie jak wina. Wina stanowi przesłankę odpowiedzialności karnej. Polski Kodeks karny oddziela pojęcie winy od umyślności i nieumyślności. Wina występuje w sytuacji, kiedy jakaś osoba postąpiła w sposób, który jest niedostosowany do obowiązującej normy prawnej.
Poczytalność natomiast w polskim prawie karnym oznacza świadomość rzeczy, które są zakazane oraz dozwolone. Jest to brak zaburzeń psychicznych, możliwość dostosowania się do wymagań stawianych przez normy prawne oraz normy społeczne. Człowiek poczytalny może zatem w swobodny sposób kierować swoim postępowaniem. Niepoczytalność to z kolei stan, w którym dana osoba nie do końca zdaje sobie sprawę z tego, co robi. Wiąże się zatem z czynnościami psychicznymi sprawcy oraz ich zakłóceniami.
Analizując niepoczytalność, konieczne jest ustalenie wpływu danego zaburzenia lub choroby na skalę ograniczenia poczytalności podczas popełnianych czynów. Do stanów mogących ograniczyć poczytalność należą np. psychozy. Ich konsekwencjami mogą być m.in. impulsywność, agresywne zachowania, autoagresja. Do skutków mogą należeć także zabójstwa związane z urojeniami oraz motywacją psychotyczną. Zagadnieniem często poruszanym jest także psychopatia. Okazuje się jednak, że osoby psychopatyczne zazwyczaj w trakcie popełniania czynu są w pełni poczytalne. Ograniczoną poczytalność orzeka się w przypadku psychopatii jedynie sporadycznie.
By można było mówić o zwolnieniu z odpowiedzialności, zgodnie z Kodeksem karnym, niepoczytalność powinna nastąpić w czasie czynu. Problematyczna jest jednak ocena poczytalności wtedy, kiedy dana osoba popełniła kilka przestępstw, które rozłożone były w czasie.
W Kodeksie karnym wyróżnia się zarówno źródła niepoczytalności, jak i ich konsekwencje. Konsekwencje to m.in. niemożność rozpoznania znaczenia czynu oraz niemożność pokierowania swoim zachowaniem. Definicja niepoczytalności w Kodeksie karnym dotyczy 2 członów, do których należy człon psychiatryczny, obejmujący m.in. upośledzenie umysłowe, niedorozwój umysłowy, chorobę psychiczną i zakłócenia czynności psychicznych. Drugim członem są natomiast kryteria psychologiczne. Dotyczą one braku możliwości zarówno rozpoznania znaczenia czynu, jak i pokierowania swoim zachowaniem. Zakłócenia czynności psychicznych mogą być zarówno o charakterze patologicznym, jak i niepatologicznym. Upośledzenie umysłowe dzieli się z kolei na 4 typy. Podział ten występuje w zależności od stopnia zaawansowania owego upośledzenia.
Są to:
Jeśli osoba niepoczytalna dokona przestępstwa, nie ponosi odpowiedzialności. W takich okolicznościach czyn uznaje się za niezawiniony. Do powstania niepoczytalności mogą doprowadzić zaburzenia, które były wrodzone. Przyczyną mogą być schorzenia nabyte ze względu na różnego rodzaju choroby. Niepoczytalność powodowana jest zazwyczaj jedynie przez zaburzenia poważniejsze. Wyłączenie odpowiedzialności następuje w sytuacji, kiedy niepoczytalność wystąpiła w momencie popełniania czynu zabronionego. Sprawca może ponosić odpowiedzialność za działania, które zostały przez niego popełnione w momencie, kiedy był on w pełni poczytalny. Tylko tego rodzaju czyny mogą zostać uznane za podstawę do wymierzenia kary.
Niepoczytalność oraz poczytalność ograniczona ma bardzo istotny wpływ na orzeczenie odpowiedzialności karnej. Osobie niepoczytalnej nie można przypisać winy. Ze względu na to uznaje się, że nie popełnia ona przestępstwa. Dzieje się tak ze względu na fakt, że uznaje się, że nie jest on w stanie zrozumieć kwestii związanych z różnego rodzaju normami. Nie potrafi także postępować zgodnie z nimi. Jeśli chory psychicznie dokona nawet poważnego przestępstwa, nie można wymierzyć mu kary. W sytuacji, kiedy dany czyn popełniono, gdy jego sprawca był niepoczytalny, możliwe jest zastosowanie środków zapobiegawczych. Mogą to być zarówno środki o charakterze leczniczym, jak i o charakterze administracyjnym.
Środki zapobiegawcze będące środkami leczniczymi wykonuje się w specjalnych placówkach. Celem zastosowania środków zapobiegawczych jest sprawienie, by nie doszło do naruszenia dóbr chronionych prawem. Jeśli istnieje duże prawdopodobieństwo, że dany czyn niedozwolony powtórzy się, jego sprawcę można umieścić w zakładzie psychiatrycznym. Zapobiegawcze środki lecznicze mają na celu poprawienie stanu zdrowia osoby, która danego czynu dokonała, tak, by możliwy był powrót takiej jednostki do społeczeństwa.
Kwestie dotyczące niepoczytalności oraz poczytalności ograniczonej reguluje Kodeks karny. Zagadnieniu temu poświęcono artykuł 31. Zgodnie z § 3. nie stosuje się nadzwyczajnego złagodzenia kary w sytuacji, kiedy sprawca czynu karalnego wprawił się w stan niepoczytalności w sytuacji, kiedy stan ten przewidywał lub mógł przewidywać. Jeśli sprawca sam wprawił się w stan odurzenia, ponosi on pełną odpowiedzialność za dokonane czyny, mimo że w momencie ich popełniania, mógł być niepoczytalny. Jest to konstrukcja zawinionej niepoczytalności. Jeśli sprawca natomiast nie mógł przewidzieć, że popełni określony czyn zabroniony, dopuszcza się złagodzenie kary. Nie podlega karze natomiast osoba, w przypadku której doszło do odurzenia niezawinionego oraz jeśli reakcja organizmu na alkohol była anormalna. Podobna sytuacja występuje u osób uzależnionych od alkoholu. Uzależnienie to bowiem traktuje się jak chorobę. Alkoholizm jako chorobę zaczęto jednak postrzegać po pracach E. M. Jellinka, które poświęcone były m.in. typologii alkoholizmu.
Ze względu na występowanie alkoholizmu u osób uzależnionych występują bowiem takie objawy jak zaburzenia psychiczne, pogorszenie stanu zdrowia. Choroba tego rodzaju ma również poważny wpływ na stosunki interpersonalne alkoholików. Osoby uzależnione często tracą kontrolę nad tym, ile alkoholu faktycznie spożywają. Jednocześnie występują u nich objawy zespołu abstynencyjnego. Dodatkowo znaczną część czasu poświęcają na zdobywanie alkoholu lub substancji zawierających alkohol. W niektórych przypadkach możliwe jest jednak, że ze względu na fakt, że w przypadku alkoholizmu nie mamy do czynienia z dobrowolnością przyjmowania substancji, niemożliwe będzie przypisanie alkoholikowi winy.
Wina w przypadku popełnienia czynów tego rodzaju jest przeniesiona na sprawcę w momencie, kiedy wprawia się w stan niepoczytalności, polegający na upiciu się. Wprawienie się w taki stan jest zatem działaniem umyślnym. Możliwe jest dokonanie jego z zamiarem ewentualnym lub bezpośrednim. Jeśli ktoś zostanie wprawiony w stan niepoczytalności za pomocą podstępu lub przymusu, nie zaistnieje zawiniona niepoczytalność. Nie mamy z nią do czynienia również wtedy, kiedy reakcja organizmu była w sposób rażący nieproporcjonalna np. do ilości spożytego alkoholu. Poczytalność sprawcy warunkuje jego winę. Jest decydująca, jeśli chodzi o przypisanie mu odpowiedzialności karnej.
Poczytalność ograniczona występuje, kiedy różnego rodzaju zaburzenia mogą doprowadzić do ograniczenia możliwości rozpoznawania swoich działań i ich konsekwencji. Nie jest to jednak ograniczenie całkowite. W tego rodzaju sytuacjach sądy mają możliwość zasądzenia nadzwyczajnego złagodzenia kary. Nadzwyczajne złagodzenie kary nie jest jednak stosowane zawsze. Jego orzeczenie nie jest bowiem obowiązkowe. Ograniczona poczytalność to możliwość rozpoznania znaczenia swoich czynów. Jest to również ograniczenie pod względem możliwości kierowania swoim zachowaniem.
Zarówno niepoczytalność, jak i ubezwłasnowolnienie całkowite i częściowe odwołują się do podobnego zagadnienia. Wiąże się ono z psychologią, psychiatrią oraz niemożnością pokierowania swoim zachowaniem. Zarówno osoba niepoczytalna, jak i osoba ubezwłasnowolniona nie jest w stanie ocenić, jakie znaczenie ma czyn, który popełnia. Obydwa pojęcia są podobne, jednak nie należy ich ze sobą utożsamiać. Niepoczytalność to instytucja występująca w prawie karnym. Ubezwłasnowolnienie natomiast w prawie cywilnym. Zgodnie z glosą do wyroku SN z dnia 28 VIII2002 r., IIK K N 368/00 w przypadku orzeczenia o ubezwłasnowolnieniu analizie podlega również sytuacja życiowa osoby, która ma zostać ubezwłasnowolniona. Dotyczy to np. kwestii związanych z majątkiem. Osoby ubezwłasnowolnione w procesie karnym niekoniecznie zostaną uznane za niepoczytalne. To sprawia, że może się zdarzyć, iż ubezwłasnowolnionego uzna się za winnego określonego czynu.
